کدکنی

ایرج صف شکن

دفتر شعر شکوفه‌های خوش‌پوش دربردارنده 154 ربایی (رباعی) است. متعجب نشوید. ربایی به معنی ربایندگی و تأثیرگذاری بر مخاطب، از زبان پهلوی به ما رسیده است. بر سر آن نیستم که ریشه این مطلب یا کلمه را بازیابی کنم. چنان‌که شمس قیس را نظر بر آن است که: در قدیم بر این وزن شعر تازی نگفته‌اند…

جلال همایی هم معتقد است که: «رودکی این وزن را اختراع نکرده است. شاید او اولین کسی است که اشعار ملحون خود را بر این وزن سروده است…» رباعی هم به معنی «چهارتایی» یا «چارگانه‌سرایی» مفهوم نیست که مقصود مصراع بوده است یا بیت یا چنین و چنان… آن چه محقق می‌شود آن است که ربایی‌سرای قرن پنجم عرب «باخرزی» اولین ربایی‌سرای این قوم بوده است.

شفیعی کدکنی هم باور دارند که این قالب نوعی شعر ایرانی خالص است که سالها قبل از رودکی پدید آمده است که مردم عاشق‌پیشه کوچه وبازار در سرایش آن نقش داشته‌اند و از فهلویات است.خود اروپاییان که در بیرون آوردن زیرخاکی‌ها تخصص دارند، قالبی چهار مصراعی دارند که به قالب «عمر خیامی» شهره است. البته «ادوارد فیتز جرالد» مترجم توانای اشعار خیام به پایبندی اصل ربایی‌ها التفات نداشت بلکه به عصاره روح جاری در این قالب می‌نگریست. صور خیال جاندار، غریب و دور این رباییات، موجب کشش علایق عصر ویکتوریایی به سوی مشرق‌زمین می‌گشت و بن‌مایه اپیکوری آنها را به جنبش ادبی زیباگرایی، پیوند می‌داد.

«به باور من ربایی‌های این مجموعه دست‌کم بخش عظیمی از آنها دارای تازگی و طراوت زبانی و بن‌مایه‌های ژرف است که از هوراس تاکنون تصویرگر خشاخش پردلهره آونگی است که هیچ‌گاه بر یکی از دو قطب سنتی خیر و شر آرام نمی‌گیرد. گسست ادبیات مدرن ایرانی از ادب کلاسیک در همین گرهگاه هستی‌شناسانه نهفته است. تفاوت ربایی‌های پیشین دیگران با اکنونی صف‌شکن در همین‌جاست که او راوی امروزین کهن الگوی شک و جستجو و زیبایی‌ها باقی می‌ماند.»

حزن رمانتیک این رباییات، طلایه‌دار شعر بدبینانه شاعران پرآوازه انگلیسی همچون ماتیو آرنولد، جیمز تامسون و توماس هاردی گردید.

این قالب از جمله قالب‌هایی است که تا به امروز نه تنها اصالت خود را از دست نداده بلکه به دلیل خصوصیات ساختاری و ویژگی‌ ایجاز که از مهمترین قابلیت‌های این قالب به شمار می‌رود همچنان قابل توجه است.ایجاز از ویژگی‌هایی است که ادبیات معاصر در پی دستیابی به تکنیک‌های نوین در آن، ابتکار و خلاقیت فراوانی را به‌کار گرفته است. برای نمونه شاید کشف مشابهت ربایی با پدیده مینی‌مالیسم در ادبیات زمینه مطالعات سودمندی قرار گیرد.بی‌خودانه نیست که نیما به این قالب اقبال داشت و تعامل فرم و محتوا در طول تاریخ ادبیات، گویای این است که ربایی، در این مضامین، بهتر پرورده شده. چنان که این نوع اندیشه نیز در قالب ربایی بیش از هر قالب دیگری، شکوفا و ناب، جلوه کرده است.

ایرج صف‌شکن که شاعری تا بن دندان نوگراست و پیش از این ده اثر شعری در شعر سپید سروده با این قالب پویا و ناب و بکر در پی برآورده کردن غلیان‌ها و جوشش‌های عاطفی و اندیشگانی خود بوده است که با ذائقه و خصایص پیشاوندهای خود به تقریب هماهنگی و همراهی ندارد و ساز دیگری کوک کرده است.خود شاعر نمایه‌ها و نمونه‌هایی در رباییات خود به نمایش نهاده است که حرف و سخن ما را به توقیع موکد می‌کند: «من بند به آب داده‌ای بولعجبم» یا: «گفتم که منم، شکل سوال آمده‌ام» یا: «من زلزله‌ای پر از تکانم، چه کنم» یا: «پرواز بدون بال آغاز شده».البته شاعر بال‌های گسترده‌ای در بن‌مایه‌های گوناگون در این قالب دارد و به نوشته عنصرالمعالی در کتاب قابوسنامه: «و اگر شاعر باشی به وزن و قافیه تهی قناعت‌ مکن، بی‌صناعتی و ترتیبی شعر مگوی که شعر راست ناخوش بود، ملحی باید که بود اندر شعر یا صناعتی به رسم شعرا چون متضاد و مزدوج و موازنه و مسجع و مانند این… علم عروض نیک بدان و علم شاعری و القاب و نقد شعر بیاموز».البته این شاخصه‌ها به تنهایی، شاعر را بسنده نیست، مخصوصاً شاعر امروزین را که با درونمایه‌ها و مسائل و معضلات هولناک جهان  تکنولوژی روبه‌روست. با این اوصاف برای آن که از چند و چون شعرهای شاعر آگاهی یابیم باید به این تزیینات صوری (آرایه‌های ادبی) در متن وارد شویم و مجموعه شگردهایی که شاعر تعبیه دیده تا کلام عادی را به کلامی ادبی مبدل کند و سطح کلام را ارتقا دهد، آگاهی یابیم. در این موقعیت باید به ژست‌ها و فیگورهای شاعرانه در شعر نظر بیندازیم و به صنایع لفظی و معنوی و کارکردهای دیگر آن توجه کنیم.

الف: بسامد اوزان عروضی رباییات صف‌شکن:

ربایی در واقع وزن منظمی چون (مستفعل، مستفعل، مستفعل، فع) دارد که از وزن‌های خوش‌آهنگ و گوش‌نواز است.

ادامه خواندن ←