مغز متفکر جهان شیعه

کتاب مغز متفکر جهان شیعه نوشتۀ جمعی از اندیشمندان مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ به ترجمه و اقتباس ذبیح‌الله منصوری

گزیده‌ای از متن کتاب

 

مقدمه

مسائل اسلامی از قرن هفدهم میلادی موردتوجه دانشمندان اروپا بود و بعد از اینکه دانشگاه‏ها در آمریکا وسعت گرفت دانشمندان آمریکایی هم درصدد برآمدند که راجع به مسائل اسلامی تحقیق نمایند و فضلا می‏دانند که از قرن هفدهم میلادی تا امروز از طرف دانشمندان اروپا و آمریکا کتب تحقیقی بسیار راجع به مسائل اسلامی و بزرگان اسلام از هر طبقه نوشته شده که از پنجاه سال قبل معدودی از آنها به زبان فارسی ترجمه شده و ازجمله، این ناتوان، چند مجلد از آنها را به زبان فارسی برگردانیدم و به شکل کتاب منتشر شده است.

اما دانشمندان اروپایی و آمریکایی تا آغاز این قرن و حتی تا قبل از جنگ دوم جهانی توجهی به تحقیق در مسائل مربوط به مذهب شیعۀ دوازده‏امامی و بزرگان این مذهب نداشتند و فقط بعد از جنگ دوم جهانی نسبت به مذهب شیعۀ دوازده‏امامی و بزرگان این مذهب ابراز علاقه کردند.

باید گفت مجمع مطالعات مربوط به مسائل اسلامی در استراسبورگ، یکی از شهرهای فرانسه، اختصاص به مطالعات اسلامی ندارد، بلکه مجمعی است برای مطالعه در تمام ادیان جهان ازجمله دین اسلام.

کسانی که در آن مجمع تحقیق می‏کنند ساكن دائمی استراسبورگ نیستند و غیر از استادان دانشگاه استراسبورگ (و عضو مجمع مربوط به مطالعه در ادیان جهان) دیگران در کشورهای دیگر به سر می‏برند، ولی تحقیقات خود را برای دبیرخانۀ مجمع واقع در استراسبورگ می‏فرستند و گاهی هم (به‏طوری‏که از یکی از استادان دانشگاه استراسبورگ که زبان فارسی را در آن دانشگاه تدریس می‏کند شنیدم هر دو سال يک بار) در استراسبورگ مجتمع می‏شوند و تبادل‏نظر می‏کنند.

یکی از تحقیقاتی که از طرف دانشمندان مجمع مطالعات استراسبورگ صورت گرفته تحقیقی است مربوط به مذهب شیعۀ دوازده‏امامی که ۲۵ تن از دانشمندان عضو مجمع استراسبورگ در آن شرکت داشته‏اند و این ناتوان قسمتی از آن تحقیق‏ها را در کتاب امام حسین و ایران منعکس کردم و قسمتی از آن تحقیق‏ها هم مربوط به حضرت امام ششم جعفرصادق^(ع) است. به‏طوری‏که در مقدمۀ دیگر که در همین کتاب چاپ شده تذکر داده‏ام، آنچه در این کتاب می‏خوانیم ترجمۀ دقیق و لفظی آن تحقیق نیست، بلکه من تحقیق را به شکلی تنظیم کرده‏ام که خواندنش برای فارسی‏زبانان آسان باشد و به‏طوری‏که مشاهده می‏شود در این کتاب راجع به حضرت امام ششم مطالبی به نظر می‏رسد که در کتب دانشمندان ایران و سایر کشورهای اسلامی که به زبان‏های عربی و فارسی نوشته شده نیست. این را هم می‏گویم که مرتبۀ علمی و انسانی حضرت جعفرصادق^(ع) بسی برتر از این است که در این کتاب می‏خوانیم و شاید این کتاب مبدئی بشود برای اینکه بعد دانشمندان ایرانی و سایر اقوام شیعه‏مذهب تحقیقی وسیع‏‏تر و جامع‏تر را راجع به حضرت جعفرصادق^(ع) منتشر کنند.

اسامی دانشمندان عضو مجمع تحقیقات استراسبورگ که تحقيق وسیع مربوط به مذهب شیعۀ دوازده‏امامی ازجمله تحقیق مربوط به حضرت امام ششم را به انجام رسانیدند ازاین‏قرار است: 1_ آقای «آرمان بل» استاد دانشگاه‏های بروکسل و گان در بلژيک، ۲_ آقای «ژان اوبن» استاد دانشگاه گان، ۳_ آقای «روبرت برونشويک» استاد دانشگاه پاریس، ۴_ آقای «كلود کاهن» استاد دانشگاه پاریس، ۵- آقای «انریکو جردلی» استاد دانشگاه در ايتاليا و معاون فرهنگستان، ۶_ آقای «هانری کوربن» استاد دانشگاه و مدیر مطالعات مربوط به علوم مذهب‏شناسی، ۷_ آقای «توفيق فحل» استاد دانشگاه استراسبورگ، ۸_ آقای «فرانسیسکو گابریلی» استاد دانشگاه روم، 9_ پروفسور «ریچارد گرام‏ليخ» استاد دانشگاه در آلمان غربی، ۱۰_ دوشیزه «آن لمبتون» استاد دانشگاه لندن، ۱۱_ آقای «ژرار لوكنت» استاد دانشگاه السنۀ شرقی در پاریس، ۱۲_ آقای «ایوون‏لینان دویل‏فوند» مدير انستیتوی تحقیقات علمی در پاریس، ۱۳_ آقای «ویلفرید مادلونگ» استاد دانشگاه شیکاگو در آمریکا، ۱۴_ آقای «هانری ماسه» استاد دانشگاه در فرانسه، ۱۵_ آقای «حسين نصر» دانشمند جوان و معروف که در موقع تحریر این سطور رئیس دانشگاه صنعتی تهران هستند، ۱۶_  آقای «شارل پلا» استاد دانشگاه در پاریس، ۱۷_  آقای «موسی صدر» مدير مؤسسۀ علمی مطالعات اسلامی در صور واقع در لبنان، ۱۸_  آقای «ژورژ وازدا» [: ژرژ وایدا] استاد دانشگاه لیون در فرانسه، ۱۹_ آقای «آرنالدز» استاد دانشگاه لیون در فرانسه، ۲۰_  آقای «الیاش»
[: الیاس] استاد دانشگاه کالیفرنیا واقع در شهر لس آنجلس در آمریکا، ۲۱_  بانو «دورن هینچ‏کلیف» استاد دانشگاه لندن، ۲۲_ آقای «فریتز مه‏یر» استاد دانشگاه بال در سوئیس، ۲۳_  آقای «ژوزف مانوز» استاد دانشگاه فرايبورگ در آلمان غربی، ۲۴_  آقای «هانس مولر» استاد دانشگاه فرايبورگ، ۲۵_ آقای «هانس رومر» استاد دانشگاه در آلمان غربی.

 

چرا مذهب شیعه را جعفری می‏خوانند؟

من مردی هستم مسلمان دارای مذهب شیعۀ اثناعشری، ولی تا امروز نمی‏دانستم چرا مذهب شیعه را به اسم مذهب جعفری خوانده‏اند. راجع به جعفرصادق^(ع)، امام ششم مذهب خود، اطلاعی جز این نداشتم که او پسر امام محمدباقر^(ع) است و پدر امام موسی‏کاظم^(ع). از تاریخ زندگی او به‏کلی بی‏اطلاع بودم و حداکثر می‏دانستم در کجا متولد شد و در کجا زندگی را بدرود گفت، اما نمی‏دانستم در دورۀ حیات چه گفت و چه کرد و به طریق اولی نمی‏دانستم چرا مذهب شیعه را به اسم جعفری می‏خوانند. مگر امام اول ما حضرت علی بن ابی‌طالب^(ع) نیست و چرا مذهب ما را مذهب علوی نخوانده‏اند و مذهب جعفری نامیده‏اند. وقتی کتاب امام حسین و ایران را در مجلۀ خواندنی‏ها می‏نوشتم و در قبال عظمت و خلوص فداکاری حسین بن علی^(ع) سر تعظیم فرود می‏آوردم از خود می‏پرسیدم آیا شایسته نبود به‏پاسِ فداکاری حسین بن علی^(ع) مذهب شیعه به اسم مذهب حسینی خوانده شود؟ تا اینکه رساله‏ای از انتشارات مرکز مطالعات اسلامی در استراسبورگ به دستم رسید که راجع به امام جعفرصادق^(ع) امام ششم ما بود و بعد از خواندن آن رساله بر من معلوم شد چرا بین ائمۀ دوازده‏گانۀ ما حضرت امام جعفرصادق^(ع) آن‏قدر برجسته شد که نام او را روی مذهب شیعه نهادند و آن را مذهب جعفری خواندند.

ممکن است خوانندۀ محترم بگوید نشناختن امام جعفرصادق^(ع) از طرف تو ناشی از قصور و کاهلی خودت می‏باشد و اگر تو کتاب بحار تأليف مجلسی و کتاب وفیات‏الاعيان تأليف ابن خلکان و کتاب وافی تأليف ملامحسن فيض و کتاب کافی تألیف کلینی یا کتاب ناسخ‏التواريخ تأليف لسان‏الملک سپهر را می‏خواندی امام ششم شیعیان را به‏خوبی می‏شناختی.

در جواب عرض می‏کنم که من بعضی از کتب را که راجع به امام جعفرصادق^(ع) نوشته شده خوانده‏ام و دیدم در اکثر آنها از اعجاز و مناقب امام ششم صفحات زیادی وجود دارد، ولی ننوشته‏اند چرا مذهب شیعه به اسم مذهب جعفری خوانده می‏شود. لیکن رساله‏ای که مرکز مطالعات استراسبورگ منتشر کرده این موضوع را برای من روشن و دیدگان نابینای مرا بينا نمود و به همین جهت درصدد برآمدم آنچه در همین رساله نوشته شده بسط بدهم و به‏قدر توانایی خود امام ششم را بر مبنای تاریخ به نسل جوان ایران بشناسانم؛ چون از علمای مذهبی گذشته تصور نمی‏کنم کسی از افراد عادی بداند که امام جعفرصادق^(ع) چگونه مذهب شیعه را از نابودی نجات داد و به‏طور حتم اگر او نبود امروز مذهب شیعه یا لااقل شیعۀ دوازده‏‏امامی و هفت‏امامی وجود نمی‏داشت و حق‏شناسی نسبت به آن مرد بزرگ و دانشمند هم اقتضا دارد که او را به کسانی که وی را ازنظر تاریخی و علمی و ایدئولوژی نمی‏شناسند بشناسانم.

 

مترجم

تولد جعفرصادق^(ع)

روز هفدهم ماه ربیع‏الاول سال ۸۲ هجری قمری در خانۀ زین‏العابدین واقع در مدینه طفلی از صلب محمدباقر^(ع) قدم به دنیا گذاشت که بعد به اسم جعفرصادق^(ع) معروف شد.[1] وقتی طفل متولد گردید زن قابله که برای كمک به زائو آمده بود مشاهده کرد که کودکی كوچک و لاغر است و فکر کرد شاید نوزاد لاغراندام زنده نماند و با اینکه ازلحاظ ادامۀ حیات آن طفل مردد بود دریافتِ مژدگانی را فراموش نکرد و بعد از اینکه نوزاد را کنار مادرش قرار داد از اتاق خارج شد تا اینکه نزد پدر طفل برود و مژدگانی دریافت نماید. اگر نوزاد دختر بود، زن قابله برای دریافت مژدگانی از اتاق خارج نمی‏شد؛ چون می‏دانست هیچ پدری در عربستان برای تولد دختر مژدگانی نمی‏دهد، اما هر پدر ولو بی‏بضاعت بود برای تولد پسر به زن قابله مژدگانی می‏داد و ۸۳ سال بعد از هجرت هنوز اعراب سلیقۀ دورۀ جاهلیت را راجع به اولاد از دست نداده بودند و از تولد دختر خوشوقت نمی‏شدند، اما از تولد پسر بسیار مسرور می‏گردیدند.

زن قابله در آن خانه پدر نوزاد را جست‏وجو کرد ولی او را نیافت؛ چون هنگام وضع حملْ محمدباقر^(ع) در خانه نبود تا اینکه زن قابله از وی مژدگانی دریافت کند و به او گفتند که زین‏العابدین^(ع)، جد نوزاد، در خانه است و می‏تواند او را ببیند. زن قابله بعد از کسب اجازه وارد بر زین‏العابدین شد و گفت: خداوند به شما يک نوۀ ذکور عطا کرده است.

زین‏العابدین^(ع) گفت: امیدوارم قدمش مبارک باشد.

بعد پرسید: آیا این مژده را به پدرش دادی؟

زن قابله گفت: پدرش در خانه نیست وگرنه اول به او مژده می‏دادم.

زین‏العابدین^(ع) گفت: میل دارم نوۀ خود را ببینم، اما نمی‏خواهم او را از اتاق مادرش خارج کنی؛ زیرا امروز هوا قدری سرد است و بیم آن می‏رود که سرما بخورد.

آنگاه زین‏العابدین^(ع) از زن قابله پرسید: آیا نوۀ من زیبا هست؟

قابله جرئت نکرد بگوید که نوزاد ضعیف و نحیف است و گفت: چشم‏های آبی‏اش خیلی زیبا می‏باشد.

زین‏العابدین^(ع) گفت: ازاین‏قرار چشم‏های او شبیه چشم‏های مادرم^{(رحمة اللّه علیها)} می‏باشد.

چشم‏های شهربانو، دختر یزدگرد سوم و مادر زین‏العابدین^(ع)، آبی‏رنگ بود و جعفرصادق^(ع) بر طبق قانون «مندل»[2] چشم‏های آبی‏رنگ را از جدۀ بزرگ پدری خود به ارث برد.

روایتی وجود دارد مشعر بر اینکه چشم‏های «کیهان‏بانو» خواهر شهربانو هم که جزء اسيران خانوادۀ یزدگرد سوم از مدائن به مدينه آورده شد نیز آبی‏رنگ بود. و اگر این روایت درست باشد، جعفرصادق^(ع) چشم‏های آبی‏رنگ را از دو شاهزاده‏خانم ایرانی به میراث برده؛ چون کیهان‏بانو دختر یزدگرد سوم نیز جدۀ بزرگ جعفرصادق^(ع) بود منتها جدۀ مادری او.

علی بن ابی‌طالب^(ع) که در مدینه حامی اسیران خانوادۀ سلطنتی ایران بود شهربانو را به عقد ازدواج پسرش حسین درآورد و کیهان‏بانو را با محمد بن ابوبکر، پسر خليفۀ اول، که او را مثل پسر خود دوست می‏داشت تزویج نمود و بعد از اینکه علی^(ع) خليفه شد مرتبۀ محمد بن ابوبکر را به‏قدری بالا برد که او را والی مصر کرد و در آن کشور با تمهید معاويه به قتل رسید. از صلب محمد بن ابوبکر و بطن کیهان‏بانو پسری متولد شد به نام قاسم و از قاسم دختری متولد گرديد به اسم «ام‏فروه» و این دختر با محمدباقر^(ع) تزویج کرد و جعفرصادق^(ع) از بطن ام‏فروه می‏باشد و لذا جعفرصادق^(ع) از طرف مادر هم به یک شاهزاده‏خانم ایرانی می‏پیوندد که به روایتی چشم‏های آبی‏رنگ داشته [است]. هنوز رسم استخدام دایه برای شیر دادن به نوزادان بین آنهایی که از مکه به مدينه هجرت کردند از بین نرفته بود.

[1]. در تاریخ تولد حضرت امام جعفر صادق^(ع) سه سال اختلاف وجود دارد و در تاریخ رحلتش هم طبق روایات متعدد سه سال اختلاف است و بعضی تاریخ تولد او را سال هشتاد هجری نوشته‌اند. مترجم

[2]. «یوهان گریگور مندل» كشیش و دانشمند اتریشی بود که در سال ۱۸۲۲ متولد شد و در سال ۱۸۸۴ زندگی را بدرود گفت و قانون وراثت یعنی قانون انتقال اوصاف را از يک نسل به نسل‌های دیگر در گیاهان و جانداران کشف نمود. مترجم

 

انتشارات نگاه

اینستاگرام انتشارات نگاه