کتاب بابا الهوا: موسیقی و مردمشناسی بومیان کیش نوشتۀ محسن شریفیان
گزیده ای از کتاب «بابا الهوا: موسیقی و مردمشناسی بومیان کیش»
یادداشت نویسنده
«موسیقی، محصول و پرورد خود انسان است و این پدیدۀ فرهنگی به او تعلق دارد و پژوهش پیرامون آن در اصل، پژوهش پیرامون خود انسان است. با مطالعۀ موسیقی، انسان خودش را مطالعه میکند و امید دارد که از پرتوی آن، دیرینه و جایگاه خود و درون ناشناختۀ خود را بازشناسد. موسیقی، رفتار آدمی است.»[1]
جزیرۀ کیش که در گذشته بیشتر آن را “قیس” مىخواندند، یکی از جزایر مهم خلیجفارس در استان هرمزگان است. این جزیرۀ بیضی شکل در ۱۲ کیلومتری کرانۀ شیبکوه قرار دارد.
در دوران طلایی کیش، مورخان زیادی راجع به آن اظهارنظر کردهاند. ابنخردادبه، ابن بطوطه، یاقوت حموی، ابن بلخی، حمدالله مستوفی و… یا به کیش سفر داشته یا در باب اهمیت آن سخنوری کردهاند. سعدی، شاعر بلند آوازه قرن هفتم نیز در گلستان خود از جزیرۀ کیش نام بردهاست.
کیش هم مانند دیگر جزایر و بنادر خلیجفارس از گذشتههای دور تا کنون دستخوش آمدوشد و نزدیکی با قلمروی گستردهای از فرهنگهای گوناگون جهان بودهاست.
این جزیره، آخرین جزیره در بخش شیبکوه قدیم بوده و امروز در همجواری بخش شیبکوه جدید قرار گرفتهاست.
شیبکوه در لغت به معنای کوهپایه بوده و این وجه تسمیه به دلیل موقعیت جغرافیایی این نوار ساحلی در خلیجفارس است. در گذشته سواحل شیبکوه از بنک در (13 کیلومتری مشرق دیّر) تا بندر چارک، به طول 250 کیلومتر امتداد داشتهاست. لازم به ذکر است نام شیبکوه قدیم و مورد نظر ما تقریباً از اوایل سدۀ بیستم، کاربرد جغرافیایی و سیاسی خود را از دست داده و هماکنون میان دو استان بوشهر و هرمزگان قرار گرفتهاست.[2]
بررسى موسیقى بومیان کیش نشان از تأثیر پذیری آن از موسیقی نوار ساحلی شیبکوه دارد، اما اینکه موسیقی کیش از کدام کانون و یا هسته موسیقی، شکل گرفتهاست و یا احیانا خود بومیان باعث شکلگیری این نوع موسیقی بودهاند، موضوع اصلی این پژوهش نیست.
اغلب بومیان جزیرۀ کیش به نوعی با موسیقی سروکار دارند. آنها با اشتیاق زیاد و برای شادی و گاه آرامش خود، موسیقی اجرا میکنند و یا با آن همراه میشوند. تا آنجا که در گذشته بومیان برای اجرای موسیقیهای خاص، مکانهایی مثل “بیتالهَوا” و “بیتالزار” داشتهاند که هر کدام سرکرده، گروه و مقررات خود را دارا بودهاست.
موسیقى صید مروارید و ماهیگیرى، موسیقی ویژۀ عروسى و اعیاد مذهبى، مولودخوانى و مراسم زار، هر کدام ملودی، سازها و ویژگیهای خود را دارند که در بررسی موسیقی جزیرۀ کیش شایستۀ توجه است.
انسانها از سرزمین خود و آب و هوایی که در آن زندگی میکنند و با گیاهان و حیواناتی که در کنار آنها زیست میکنند، تأثیر متقابل دریافت میکنند و طبیعی است که این موضوع در موسیقی که جزئی از فرهنگ است، نیز تأثیرگذار بودهاست.
برای مثال بررسی نقش و سهم دریا در موسیقی جزیرۀ کیش بسیار حائز اهمیت است؛ آوازهای صید و کار بر روی کشتی، به قدمت دریا و دریانوردی در خلیجفارس است. درونمایه بیشتر آنها در ستایش خداوند و پیامبر است. همچنین نامهای دریا و مقاصد سفر دریانوردان نیز گاهی در این آوازها شنیده میشود.
موسیقی آمیخته به باورهای زنان در جزیرۀ کیش نیز از نکات قابل تأمل در شناسایی فرهنگ باورپذیری و نگاه امیدوارانه در منطقه است. زنهای کیشی، لالایی را “تَحوید” مینامند و برای سرگرمی کودکان خود بهزبان و لحن عربی ترانه میخوانند؛ اما مهمترین بخش موسیقى زنان کیش مربوط به ترانههاى ویژه مراسم عروسى است. آنها این مراسم و خواندن آواز را بدون حضور مردها انجام مىدهند. در کیش به زنهای نوازنده “دَگّاگات” میگویند و موسیقى و رقص زنانه را “مُعَلاّیه” مىنامند.
از آنجا که موسیقی کاربردهای گوناگونی در جامعه دارد و بایسته است از دیدگاههای مختلف مورد بررسی قرار گیرد. انسان در هر زمان و در هر موقعیتی، از موسیقی به عنوان ابزار کاربردی استفاده کرده و از این رو یکی از روشهای بررسی فرهنگ عامه و مردم شناسی، شناخت موسیقی محلی آنها است.
برای درک بهتر موسیقی هر منطقه، لازم است تا آن را از تمامی بدنه فرهنگی جامعه و در همان جایگاه اجتماعی و تاریخی مورد بررسی قرار داد.
این نوشتار تلاش دارد تا با نگاه مردمشناسی، بومشناختی، جامعهشناسی، زبانشناسی، تاریخنگاری و تبارشناسی به موسیقی، زوایایی از تاریخ و فرهنگ نانوشته این جزیره را روشن نماید. از همین رو موسیقی و آیینهای بومیان کیش از زوایای مختلف و فارغ از دایرۀ آوانگاری مورد توجه قرار گرفتهاست.
این پژوهش در طی ملاقاتهای متعدد و براساس تحقیقات میدانی و مشاهده و مشارکت حضوری نگارنده در اجرای موسیقی بومیان کیش صورت گرفتهاست.
قابل توضیح است مجموعه حاضر که در سال 1398هجری خورشیدی، گردآوری و تدوین شدهاست، اولین کتاب و آلبوم موسیقی منسوب به بومیان کیش در ایران است و در منابع فعلی، کمتر در مورد موسیقی کیش، مطالب مستقلی نگاشته شدهاست. دلیل اصلی این موضوع را میتوان در محافظه کاری بومیان و عدم اطمینان آنها به غیربومیها جستجو کرد. از طرفی، برای دیده نشدن این موسیقی نباید از تأثیرات منفی توریستی شدن جزیره کیش و در نتیجه عقب راندن و کوچ ناخواسته بومیان از زیستگاه اصلیشان غافل بود.
قطعاً کیش با سابقه تاریخی و دیرینه خود برای سکونت اهالی بومی، علاوه بر دارا بودن جاذبههای طبیعی و در حال حاضر جاذبههای گردشگری، میبایست از نظر فرهنگی و به ویژه موسیقایی نیز مورد توجه قرار گیرد. چراکه امروزه در سراسر دنیا گردشگری مبتنی بر موسیقی، طرفداران زیادی دارد و کشورهای گوناگونی با برقراری پیوند میان گردشگری و هنر موسیقی در جذب گردشگر بسیار موفق بودهاند.
با وجود شناخت از موسیقی منطقه شیبکوه و ساز نیانبان و نیز تجربه انتشار آثار مختلف در این خصوص و نیز دقت نظری که در تهیه این مجموعه شده، بیگمان مواردی وجود دارد که از قلم افتاده یا نادیده گرفتهشدهاست؛ ازاینرو فروتنانه و مشتاقانه انتقادها و پیشنهادهای اساتید و صاحبنظران گرامی را با جان و دل پذیرا هستم.
لازم به ذکر است که در نگارش این اثر در میان سرچشمههای مطالعاتی گوناگون که از آن بهرهبرداری گردیده؛ از سه کتاب بیشترین استفاده شدهاست.
اولین اثر، کتاب ارزشمند “دو سال با بومیان کیش” به قلم رجبعلی مختارپور که منبع اصلی اینجانب در زمینه مردمشناسی و فرهنگ کیش بوده و جای بسی نیکبختی است که موارد و نقطه نظرات پیشنهادی وانتقادی این نویسنده ارجمند را قبل از چاپ کتاب در اختیار داشته و مورد استفاده قرار دادهام و صمیمانه همراهی ایشان را ارج مینهم.
دومین مکتوب، اثر پژوهشی پیشین اینجانب با عنوان “مردم شناسی و موسیقی نوار ساحلی شیبکوه” بود که در آن جزئیات موسیقی و فرهنگ منطقهای از جنوب ایران مورد بررسی قرار گرفته که جزیره کیش، بخشی از آن میباشد. قرابت فرهنگی و تاریخی در موضوع مورد پژوهش، مرا بر آن داشت که بخشهایی از آن کتاب را عینا در این نوشتار بگنجانم.
از آنجا که باور دارم بررسی فرهنگ و تاریخ کیش به دلیل مشابهتهای تاریخی و فرهنگی با آگاهی از جزیره خارگ، قشم و بحرین شکل کلیتری به خود میگیرد، سومین سرچشمه مورد استفاده در این پژوهش، کتاب “اهل زمین، موسیقی و اوهام در جزیره خارگ” است که در سال 1381ه.ش، گردآوری و تألیف نمودهام.
در تألیف این اثر، آقایان حسن خلدون، صالح احمدپور، محمد اکبری و عبدالله حاجیزاده با راهنماییهای ارزنده خود در ترجمه مصاحبه های عربی بومیان حزیره، همگام اینجانب بودهاند که بسیار از آنها سپاسگزارم.
اکنون با نهایت احترام، مراتب قدردانی خود را از عزیزانی که در تهیه این مجموعه، اینجانب را همراه و همدل بودند، اعلام میدارم:
آقایان محمد رباع کندرانی، ابراهیم ابراهیمی، حسن و عبدالله غریب، ابراهیم صمدی، محمد چراغآخر، محمد حاجی زاده(صقّر)، علی صالحی، بابک عامل و خانمها: خدیجه ادریس، عزیزه وطنخواه، عزیزه و صفیه چراغآخر از کیش، ماجد و محمد جزایری از جزیرۀ لاوان، ماجد و سعید(سعدون) دیدهور از مَچاهیل، بهروز و عبدالعزیز جنگلی و عبدالله رگجان از نخیلو، سالم مبارکی از حمیران، محمد خلاده، عبدالعزیز هوشمندی و جامع بوجراشی از مُرباخ.
نوازندگان نیانبان، طبّل و کاسر: صالح احمدپور، عبدالله حاجیزاده، احمد غریب، فؤاد احمدپور، محمد اکبری، مسعود احمدپور، خالد صالحی،احمد خلاده، محمدعلی مجیدی، خالد حاجیزاده، رضا غریب و عبدالله احمدپور و پرسنل سالن ابوریحان بیرونی.
تحلیل ریتمها: بابک شهرکی و فرشاد محمدی.
گروه مترجمین: الهه غریبزاده و عادله غریبزاده.
طراحی تصویر سازها: علی حاجیپور.
صدابردار: محمد عبدالهی، دستیار: حسن مصلحی.
عکاس و فیلمبردار مراسم: سمانه بیگپور، راحله ملکزاده.
عکاس بخش تصاویر: ابراهیم حصاری، بهروز و احمد نشان.
همچنین در کمال امتنان از دوست عزیزم، جناب آقای محمدرضا دشتی به سبب منابع مکتوب ارزندهای که در اختیار اینجانب قرار دادند، سپاسگزاری مینمایم.
بدون تردید، همفکری و مشاوره آقای سیّد محمد موسوی، مدیر مؤسسه فرهنگیهنری ماهور و همکاری بیدریغ علیرضا رئیسدانایی، مدیر انتشارات نگاه برای چاپ این اثر، بسیار تأثیرگذار بودهاست.
در نهایت، مراتب سپاسگزاری خود را بهصورت ویژه از حامی طرح موسیقی بومیان کیش، جناب آقای دکتر خسرونشان (معاونت محترم گردشگری) جناب آقای دکتر سعید پورعلی (معاونت فرهنگی و اجتماعی) آقای دکتر رضا اردلان (مدیر محترم فرهنگی و آموزشی) و نیز همراهی دکتر غلامحسین مظفری (مدیر عامل سازمان منطقۀ آزاد کیش) و همچنین جناب آقای ایرج شرفزاده و سرکارخانم بدریه بحرینی (از اعضای محترم شورای شهر کیش) تقدیم میدارم.
محسن شریفیان
بهار 1399 خورشیدی
[1]. حجاریان، محسن. گردآوری و برگردان “مردمشناسی و موسیقی”، نشر کارنامه ،1395، ص13.
[2]. جهت اطلاع بیشتر: شریفیان، محسن.” مردمشناسی و موسیقی نوار ساحلی شیبکوه”، تهران، انتشارات نگاه ،1397
کتاب بابا الهوا: موسیقی و مردمشناسی بومیان کیش نوشتۀ محسن شریفیان
دیدگاهها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.