تاریخ ایران (سرپرسی سایکس)

 

مقدمه ناشر                 15

مقدمه مترجم              19

دیباچه مؤلف بر چاپ سوم کتاب                27

دیباچه مؤلف بر چاپ دوم کتاب                 29

دیباچه مؤلف بر چاپ اول           31

مقاله مقدماتى             33

فصل اول. وضع و ساختمان طبیعى و آب و هوا   47

موقع ایران 47 / حدود و ولایات 48 / تشکیل فلات ایران 51 / شباهت ایران به اسپانیا 53 / خشکسارى آسیاى مرکزى 54 / آب و هواى ایران 54 / بارندگى 55 / سرما و گرما 56 / باد 57 / آب و هواى ایران قدیم 58 / جمعیت ایران 60 / جبال فلات ایران 61 / رشته‌هاى شمالى 62 / رشته‌هاى جنوبى  63

فصل دوم. صحارى، رودخانه‌ها، نباتات، حیوانات و معدنیات ایران          65

لوت یا صحراى ایران 65 / رودخانه‌ها 68 / جیحون 69 / دریاچه‌ها 70 / خلیج‌فارس 71 / بحر خزر 73 / طرق ارتباط 76 / گل و گیاه 77 / حیوانات 79 / معادن  81

فصل سوم. جغرافیاى ایلام و بابل   84

آغاز تمدن 84 / ایلام منشاء قدیم‌ترین تمدن ایران 86 / تغییرات طبیعى ایلام و بابل از اوایل عهد تاریخ 86 / رودخانه بابل و ایلام 87 / فرات 87 / دجله 87 / کرخه 88 / آبدیز 88 / کارون 88 / لشکرکشى سناخریب 89 / نئارکوس و سفر دریا 90 / رودهاى بابل و ایلام در عصر حاضر 91 / مرزهاى ایلام  92 / شهرهاى قدیم و جدید ایلام 92 / حاصلخیزى طبیعى ایلام 94 / حدود بابل 94 / معنى سومر و آکد 94 / کشور کلده و بابل 95 / وصف بابل 95 / آب و هوا و نباتات و حیوانات آن کشور 95

فصل چهارم. ایلام و پایتخت آن شوش      97

تحقیقات جدید در مبادى تاریخ 97 / معنى ایلام 98 / سیاهان سکنه اولیه ایلام 99 / افسانه ممنن: 99 / طوایف مختلف ایلام 100 / انزان یا انشان 101 / زبان قدیم ایلام 101 / مذهب ایلام 102 / شوش پایتخت قدیم 103 / حفارى‌هاى لفتس 104 / مأموریت دیولافوا و دمرگان 104 / محلات چهارگانه شوش 104 / دوره قبل از تاریخ 105 / دوره عتیق 107 / ایلام در افسانه ژیلگام  107

فصل پنجم. ایلام، سومر و اکد در طلوع تاریخ      109

سومرى‌ها و سامى‌ها 109 / داستان اوانس 109 / زبان سومر 111 / مذهب سومر 111 / تأسیسات قدیم سومریان 113 / ان‌ناتوم پادشاه لگش 114 / فتوحات ان‌ناتوم بر ایلامى‌ها 115 / قدیم‌ترین نامه و ایلام 115 / ایلام و سلسله کیش 115 / دولت اکد 116 / لشکرکشى سارگن به ایلام 116 / تخته سنگ نرامسین 117 / دولت گوتى 117 / گودآ، پاتسى لگش 118 / طلوع سلسله سوم اور 118 / اداره ایلام به توسط دُنگى 119 / زوال سلسله سوم اور به‌واسطه ایلام 119 / تاراجِ ارخ به توسط کودورنان‌خوندى 119 / سلسله نى‌سین 120 / تأثیر تمدن سومرى  120

فصل ششم. ایلام و بابل    122

طلوع بابل 122 / نظرى به ماقبل 122 / اشکال مربوط ساختن سلسله‌هاى قدیم ایلامى با سلسله‌هاى سومر 123 / یک مقارنه تاریخى حتمى بین ایلام و بابلى‌ها 123 / غلبه ایلام و نتایج آن 124 / کدرلاعمر پادشاه ایلام 125 / انحطاط دولت ایلامى 125 / اولین سلسله بابل 125 / قوانین حمورابى 126 / سلسله دوم بابل 127 / سلسله‌هاى ایلامى معاصر با سلاطین بابل 127 / سلسله کسیت بابل 128 / اوضاع ایلام 128 / شوتروک ناخونتا پادشاه ایلام 129 / سلسله پاشه بابل 129 / صفحات دریایى و سلسله بازى‌ها 129 / کلدانیان  130

فصل هفتم. امپراطورى آشور و سقوط ایلام         131

طلوع آشور 131 / دولت قدیم آشور 132 / مهاجرت آرامیان 133 / دولت میانى آشورى 133 / دولت جدید آشور 134 / سارگن دوم 135 / جنگ اول بین آشور و ایلام 135 / سناخریب 136 / جنگ‌هاى سِناخریب با ایلام 137 / تسخیر و غارت بابل 138 / اسر هدون از سال 681 تا سال 669 قبل از میلاد و روابط او با ایلام 138 / فتح مصر در سال 670 قبل از میلاد 138 / آشور بانیپال 138 / جنگ اول بابل با ایلام 139 / جنگ توللیز 659 قبل از میلاد 139 / انقلاب شوش 140 / آئین فیروزى آشور 140 / طغیان بابل 141 / جنگ دوم با ایلام 141 / تسخیر بابل 142 / جنگ بابل با ایلام 142 / تسخیر و غارت شوش 142 / برگرداندن مجسمه «نه نه» به ارخ 143 / محو شدن ایلام  143

فصل هشتم. آریان‌هاى ایران ــ اصل و منشاء و روایات آن‌ها        145

اختلاف مابین اراضى پست و نواحى مرتفع ایران 145 / استیلاى آریان در اراضى مرتفع 145 / مسئله آریان 145 / سرزمین اصلى آریان‌ها 146 / روایات آریان‌هاى ایران 146 / ورود طوایف آریان‌ها به ایران 148 / تاریخ این مهاجرت‌ها 148 / قوم ماد و سکنه قدیم 149 / افسانه‌هاى آریانى  150

فصل نهم. کیش مادى‌ها و پارسى‌ها         152

اشتراک مذهبى طوایف آریانى ایران و هندوستان 152 / افسانه‌هاى هندى ایرانى یما یا جمشید 153 / زردشت پیغمبر ایران 154 / گشتاسب اولین پادشاهى که ایمان آورده 155 / تاریخ ولادت و وفات زردشت 155 / اوستا 155 / اورمزد خداى مطلق 157 / اهریمن یعنى خالق شر 158 / اصول ثلاثه مذهب زردشتى 158 / تأثیرات تورانیان بر مذهب زردشتى 161 / استعمال برسم 161 / عقیده به معاد 162 / بهشت پارسیان 163 / تأثیر مذهب زردشتى بر مذهب یهود 164 / خلاصه احوال  165

فصل دهم. طلوع ماد و سقوط آشور        166

وصف ماد 166 / اسبان نیسا 167 / لشکرکشى تیگلات پیلسر اول 167 / لشکرکشى‌هاى شلمانسر 168 / لشکرکشى اداد نیرارى سوم 168 / جنگ‌هاى تیگلات پیلسر چهارم 169 / به اسیرى بردن سارگن دوم بنى‌اسرائیل را به ماد 169 / لشکرکشى اسر هدون در سال 674 قبل از میلاد 170 / روایت مادى‌ها 171 / دیوکس مؤسس سلسله سلطنتى ماد 171 / اکباتان پایتخت ماد 171 / زبان ماد 173 / سناخریب و ماد 173 / اتساع ماد 173 / استیلاى ماد بر پارسیان 174 / سال‌هاى اخیر آشور بانیپال 174 / حمله اول مادى‌ها 174 / جلوس کیاکسار 175 / محاصره اول نینوا 175 / تاخت و تاز سیت‌ها 175 / محاصره دوم نینوا 176 / سقوط نینوا 176 / قضاوت تاریخ درباره آشور  177

فصل یازدهم. ماد و بابل و لیدیه    178

اوضاع دنیاى قدیم بعد از سقوط نینوا 178 / وضعیت ماد 178 / سلطنت جدید بابل 178 / لشکرکشى نخو دوم 179 / غلبه نبو کدنضر بر نخو دوم 179 / حدایق معلقه بابل 179 / جنگ‌هاى کیاکسار 180 / دولت لیدیه 181/ سلسله مرمناد 181 / اختراع سکه 182 / جنگ بین لیدیه و ماد 183 / جنگ کسوف سال 585 قبل از میلاد 183 / فوت کیاکسار 183 / آستیاگس آخرین پادشاه ماد 184 / تجمل و جلال دربار ماد 184 / شکست آستیاگس به دست کوروش کبیر 184 / آخرین سلاطین دولت جدید بابل  184

فصل دوازدهم. عصر پهلوانى ایران         186

کیفیت افسانه تاریخ قدیم ایران 186 / سلسله پیشدادى 187 / جمشید و ضحاک 187 / فریدون و کاوه 188 / سه پسر فریدون 188 / سام و زال و رودابه 188 / رستم پهلوان 189 / سلسله کیانیان 189 /

کیکاوس و مطابقتش از جهتى با کیاکسار 190 / سهراب و رستم: 190 / سیاوش و کیخسرو 190 / کیخسرو کوروش کبیر نیست 190 / لهراسب و گشتاسب 191 / اسفندیار 191 / بهمن یا اردشیر دراز دست 191 / انتهاى عصر پهلوانى  191

فصل سیزدهم. طلوع دولت پارس   192

ترتیبات قدیم پارسیان 192 / طلوع کوروش کبیر بنا به قول هرودوت 193 / مصیبت هارپاگوس  194 / معلومات جدید در باب تاریخ ایران 195 / هخامنش مؤسس خاندان سلطنتى 195 / دو شعبه سلاطین هخامنشى 195 / مغلوب شدن آستیاگس به دست کوروش 196 / کوروش پادشاه انشان سلطان پارس مى‌شود 196 / کرزوس پادشاه لیدیه 197 / نبردهاى ایران و لیدیه 198 / تسخیر سارد در سال 546 قبل از میلاد 199 / موقع جغرافیایى یونان 200 / ترقیات جدید که در معرفت تاریخ یونان حاصل شده است 201 / هجوم طوایف آریان به یونان 201 / مستعمرات یونانى در آسیاى صغیر 202 / مقهور شدن یونانیان به دست ایرانیان 202 / جنگ‌هاى شرقى کوروش 203 / تسلیم بابل 203 / اقوال مبتنى بر روایات 205 / سال‌هاى اخیر کوروش 206 / اعاده یهود به وطن 206 / وفات کوروش 207 / خصایل کوروش  207

فصل چهاردهم. اوج ترقى دولت ایران       209

جلوس کمبوجیه 209 / مرگ بردیا 210 / جنگ مصر 210 / جنگ پلوزیوم 211 / انتحار کمبوجیه 211 / گوماتا که یونانى‌ها او را سمردیس کاذب نامیده‌اند 212 / قتل گوماتا 212 / جلوس داریوش 213 / طغیان‌هاى هشت‌گانه 213 / انتظامات داریوش 214 / تقسیم کشور به چندین استان یا والى‌نشین 215 / راه شاهى 218 / اهتمام داریوش در بسط و توسعه کشور 218 / مقصود داریوش از جنگ با سیت‌ها 219 / ترتیب لشکرکشى در سال 512 قبل از میلاد 220 / الحاق طراس و انقیاد مقدونیه 222 / لشکرکشى به هند 222 / خلاصه  223

فصل پانزدهم. احوال ایرانیان قدیم و عادات و زبان معمارى آن‌ها   224

مردانگى ایرانیان 224 / عادات و رسوم 225 / مهمان‌نواز و کریم و بخشنده و نظربلند بوده‌اند 225 / قوانین 226 / موقع زنان 226 / پادشاه و دربار او 227 / زبان ایرانیان قدیم 231 / کتیبه‌هاى بیستون که به سه زبان است 231 / خرابه‌هاى پاسارگاد 233 / پرسپلیس 235 / مقابر سنگى 238 / کاشى‌کارى مینایى و غیره 239 / کارهاى زرگرى هخامنشى 240 / آلات و ادوات مفرغى خینمان 241 / خلاصه  241

فصل شانزدهم. ایران و یونان در زمان سلطنت داریوش    243

نتایج مخاطرات 243 / رعایاى یونانى ایران 243 / روابط بین یونان و آسیاى صغیر 244 / اوضاع یونان 244 / طغیان یونانیان 245 / جنگ لاد و سقوط میلت 247 / لشکرکشى مردونیه به طراس  247 / لشکرکشى براى گوشمالى آتن و ارتریا 248 / انهدام ارتریا 248 / جنگ ماراتن 249 / شورش مصر 251 / وفات داریوش 251 / خصایل داریوش  252

فصل هفدهم. دفع پارسى‌ها از یونان         253

جلوس خشایارشا 253 / دفع شورش مصر 254 / طغیان بابل 254 / تشکیل قشون بزرگ ایران و عده آن 254 / حرکت قشون عظیم 257 / مدافعه در ترموپیل 258 / زدوخوردهاى دریایى در آرتى میزیوم 259 / پیشرفت قشون پارس و تسخیر آتن 261 / جنگ سالامیس سال 480 قبل از میلاد 261 / مراجعت خشایارشا 264 / مهاجمه کارتاژیان بر سیسیل 26 / جنگ‌هاى مردونیه 265 / جنگ پلاته 266 / جنگ میکال 268 / تسخیر سس‌تس 268 / نتایج آخرین عمل  269

فصل هجدهم. احوال دولت پارس بعد از طرد شدن از یونان          271

خشایارشا بعد از مراجعت از یونان 271 / تاخت و تازهاى یونانى‌ها در آسیاى صغیر و جنگ اوریمدن 271 / قتل خشایارشا 272 / خصال خشایارشا 272 / جلوس ارتاکسرک‌سس اول (اردشیر دراز دست) 272 / طغیان هیستاسپ (ویشتاسپ) 273 / شورش مصر 273 / صلح کالیاس 275 / مقایسه ایران و یونان با اسپانیا و انگلستان 276 / طغیان مگابیز 276 / دوره اغتشاش 277 / پادشاهى داریوش نتوس 277 / تیسافرن و اتحاد با اسپارت 412 قبل میلاد 278 / داستان ترى‌تخم  278

فصل نوزدهم. انحطاط دولت پارس           279

کوروش کوچک 279 / روابط کوروش با اسپارت 279 / جلوس اردشیر من‌مون (تیزهوش) 280 / لشکرکشى کوروش به بابل 280 / جنگ کوناکسا 282 / بازگشت ده‌هزار نفرى 284 / ایران و یونان بعد از واقعه کوناکسا 285 / مصالحه انتالسیداس 286 / جنگ‌هاى مصر 287 / لشکرکشى به طرف کادوسیان 289 / اواخر ایام سلطنت اردشیر ممنون 289 / جلوس اردشیر سوم 290 / تسخیر صیدا و انقیاد مصر 291 / قتل اردشیر 292 / جلوس داریوش کدمان  293

فصل بیستم. طلوع دولت مقدونیه تحت سلطنت فیلیپ و اسکندر     294

جغرافیاى مقدونیه 294 / سکنه مقدونیه 295 / تاریخ قدیم مقدونیه 296 / حسن اداره فیلیپ 297 / جنگ خرونه 298 / انتخاب فیلیپ به سردارى کل یونان 298 / المپیاس 299 / قتل فیلیپ 336 قبل از میلاد 299 / شهرت فوق‌العاده اسکندر کبیر 300 / افسانه‌هاى اسکندر 301 / دوره جوانى و جلوس اسکندر 301 / شناختن یونان اسکندر را به سلطنت 303 / انهدام تب  303

فصل بیست‌ویکم. جنگ‌هاى گرانیک و ایسوس        305

اوضاع قبل از جنگ بزرگ 305 / حرکت قشون 307 / جنگ گرانیک 308 / تسلیم شدن سارد 309 / نبردهاى کاریه، لیکیه، پامفلیه، پى‌سیدیه و فریگیه 310 / فوت ممنن 312 / جنگ ایسوس 312 / محاصره و تصرف صور 316 / الحاق مصر  318

فصل بیست‌ودوم. خط سیر اسکندر کبیر تا مرگ داریوش    319

جنگ اربیل 319 / نتیجه جنگ اربیل 322 / تصرف بابل و شوش 323 / تصرف پرسپلیس و پاسارگاد 324 / تصرف اکباتان 326 / تعاقب داریوش و مرگ او  326

فصل بیست‌وسوم. حد کشورگشایى           329

تسخیر هیرکانیا، پارت، اریا (هرات) 329 / الحاق سیستان و عزیمت به هیلمند 331 / گذشتن از هندوکش و الحاق 332 / دستگیرى بسوس 333 / پیش رفتن اسکندر به طرف جیحون یا سرداریا  333 / اولین مصیبت و آسیب مقدونى‌ها 334 / تسخیر کوه سغدى‌ها 334 / حمله به هند 335 / نیسا، شهرى که دیونیسوس آن را بنا نمود 336 / عبور از رود سند 336 / جنگ با پروس 326 قبل از میلاد 336 / پایان فتوحات  339

فصل بیست‌وچهارم. مرگ اسکندر کبیر و نیز کارها و صفات او       341

رفتن به اقیانوس هند 341 / حرکت از رود سند به شوش 342 / مسافرت به بابل 345 / مرگ اسکندر کبیر 346 / تحقیق و موشکافى در اصطلاح یونانى و یونانیت 346 / مقایسه بین یونانى و امپراطورى بریتانیا 347 / نتایج و ثمرات یونانیت یا اصطلاح یونانى 348 / کارها و خصایل اسکندر بزرگ  349

فصل بیست‌وپنجم. جدال و جنگ بین جانشینان       351

مسئله وراثت و جانشینى 351 / مرگ پردیکاس 352 / طلوع سلوکس 353 / جنگ براى تحصیل تفوق و اقتدار 354 / انتى‌گون و اومن 354 / تفوق آنتى‌گون بعد از مرگ اومن 355 / انهدام خانواده اسکندر کبیر 356 / سلوکس دوباره بابل را تصرف مى‌کند 357 / حمله دمتریوس به بابل 358 / تشکیل دولت سلوکى 358 / آنتى‌گون و بطلمیوس 359 / جنگ اپسوس 359 / حالات دمتریوس پولیورستس پس از جنگ اپسوس 360 / جلوس بر تخت سلطنت مقدونیه 361 / اسیر شدن و مردن او 362 / شکست و مرگ لیزیماک 362 / کشته شدن سلوکس نیکاتور  363

فصل بیست‌وششم. دولت سلوکى تا ظهور پارتى‌ها   364

جلوس آنتیوخوس (سوتر) 364 / هجوم گالى‌ها و مرگ کرائونوس 364 / شکست گالى‌ها از آنتیوخوس اول 365 / تقسیم کشورهاى اسکندر بعد از هجوم گالى‌ها 365 / مرگ آنتیوخوس سوتر 367 / آنتیوخوس تئوس 367 / قیام باختر 368 / جنگ سوم سوریه و حمله به سوریه و ایران 368 / جنگ انسیرا 369 / جنگ سلکوس دوم با پارتى‌ها 370 / آتالوس پادشاه پرگام و آنتیوخوس هیراکس 370 / سلکوس سوم 371 / اختتام یک عصر بزرگ 371 / ایران در تحت حکومت مقدونیه 372 / شهرهاى یونانى در امپراطورى ایران  374

فصل بیست‌وهفتم. قیام پارتى‌ها و ظهور روم در آسیا        376

پارت اصلى 376 / منابع تاریخ پارتى یا اشکانى 377 / خاندان اشکانى 378 / پیدایش خاندان اشکانى 379 / حالات اشک اول 379 / هیکاتم پیلس پایتخت 380 / تسخیر هیرکانیا به دست اشک دوم 381 / اشک دوم و سلکوس دوم 381 / دارا پایتخت جدید پارتى‌ها 381 / اوایل حالات آنتیوخوس بزرگ 382 / اشک سوم و آنتیوخوس کبیر 384 / عزیمت آنتیوخوس به باختر و کرمان و پنجاب 385 / نخستین ارتباط بین ایران و روم 386 / جنگ اول مقدونیا 387 / تاراج مصر به دست فیلیپ پنجم و آنتیوخوس بزرگ 388 / جنگ دوم مقدونیا 389 / آنتیوخوس کبیر و دولت روم 390 / جنگ ماگنسیا 392 / صلح اپامه 395 / دولت پارت تا زمان سلطنت مهرداد اول 396 / دولت باختر 396 / خلاصه  397

فصل بیست‌وهشتم. توسعه پارت و انحطاط خاندان سلوکى   399

خاندان سلوکى 399 / جلوس آنتیوخوس اپیفان 400 / جنگ پیدنه 400 / تخلیه مصر از طرف آنتیوخوس 401 / جنگ‌هاى آنتیوخوس در مشرق و مرگ او 401 / آنتیوخوس اپیفان و یهودان 402 / دمتریوس منجى 403 / فتوحات مهرداد اول پادشاه پارت 404 / خاندان سلکوس 405 / مهرداد اول و دمتریوس دوم 406 / مرگ مهرداد اول 407 / آنتیوخوس هفتم ملقب به سى‌ده 407 / آنتیوخوس سى‌ده و فرهاد دوم 407 / زوال خاندان سلکوس 409 / مقام خاندان سلوکى در تاریخ  409

فصل بیست‌ونهم. دولت پارت و روم و پنت            411

خطر طوایف صحرانورد 411 / فتوحات طوایف صحرانشین در پارت 413 / مهرداد دوم 413 / پارت و ارمنستان 413 / توسعه روم 414 / تشکیل سلطنت مهرداد ششم پادشاه پنت 416 / ابتداى روابط مابین پارت و روم 417 / نخستین ارتباط چین با ایران 418 / یک عصر تاریک در تاریخ پارتى‌ها  420 / مهرداد ششم و روم 420 / عملیات پمپى در مشرق 422 / پمپى و فرهاد سوم پادشاه پارت 425 / هلاک مهرداد ششم به دست خود 426 / نتایج جنگ‌هاى پمپى  426

فصل سى‌ام. پارت و روم ــ اولین آزمایش قدرت    428

امور داخلى پارت 428 / تعیین کراسوس به حکمرانى سوریه 429 / طرح حمله به پارت 429 / ترتیب و انتظامات جنگى ارد 431 / در مقایسه مابین قشون پارت و روم 431 / جنگ کاره یا حران 432 / حمله پارتى‌ها به سوریه  436

فصل سى‌ویکم. دومین آزمایش قدرت        438

جنگ داخلى بین سزار و پمپى 438 / قیصر و شرق نزدیک 439 / سوابق حالات مارک آنتونى 440 / حمله پارت تحت فرمان پاکروس و لابینوس 441 / صلح براندیزیوم 443 / فتوحات ونتیدیوس 44 / شکست و مرگ پاکروس 443 / مرگ ارد 444 / عزیمت آنتونى به جنگ پارت 444 / جنگ او در ارمنستان 447 / فرهاد چهارم و تیرداد 448 / پس دادن بیرق‌هاى روم 449 / پایان دومین آزمایش قدرت  449

فصل سى‌ودوم. تشکیلات دولت پارت و مذهب و معمارى آن          450

تشکیلات دولت پارت (اشکانى) 450 / وضع شاه 451 / ارتش 452 / دربار 453 / وضع زنان 454 / زندگانى پارتى‌ها 454 / لباس 455 / قوانین و رسوم 455 / مذهب 456 / ادبیات 457 / معمارى و پیشه و هنر 458 / مسکوکات  459

فصل سى‌وسوم. نزاع و جدال بر سر ارمنستان      461

مسئله ارمنستان 461 / قتل فرهاد چهارم 2 قبل از میلاد و معاهده با روم 1 بعد از میلاد 462 / فرهاد کوچک، ونن، اردوان سوم 462 / روم، پارت، ارمنستان 463 / تغییر وضعیات اردوان سوم 464 / صلح با روم 464 / وردان و گودرز 465 / کشمکش و جنگ بر سر ارمنستان 465 / بلاش و نرو 466 / نصب تیرداد به سلطنت به دست نرو 468 / دوره تاریک در تاریخ پارت 468

فصل سى‌وچهارم. انحطاط و سقوط پارت    470

اوج امپراطورى روم 470 / تراژان و ارمنستان 470 / فتح بین‌النهرین 472 / عقب‌نشینى تراژان 472 / تخلیه ارمنستان و بین‌النهرین به‌واسطه هادریان 473 / هجوم و غارت طایفه آلانى 473 / حمله بلاش سوم به سوریه 473 / جنگ‌هاى اویدیوس کاسیوس 474 / جنگ‌هاى سوروس در شرق 474 / اردوان و بلاش آخرین پادشاه پارت 476 / خدعه و خیانت کاراکالا 477 / آخرین جنگ مابین پارت و روم 477 / انقراض دولت پارت 478 / پرستش میترا در اروپا 479 / خلاصه  482

فصل سى‌وپنجم. طلوع سلسله ساسانى       483

نسبت شاهان ساسانى 483 / ظهور اردشیر 485 / اردوان و اردشیر 486 / جنگ هرمز 486 / جنگ‌هاى مشرقى اردشیر 487 / اردشیر و سوروس اسکندر 487 / جنگ اردشیر با ارمنستان 489 / اردشیر یا زنده‌کننده دیانت زردشت 490 / کارهاى بزرگ و خصال اردشیر  491

فصل سى‌وششم. شاپور اول اسیرکننده والرین       492

جلوس شاپور اول 492 / شورش ارمنستان و هاترا (الحضر) 493 / اولین میدان جنگ در مقابل 493 / جنگ دوم ــ مرحله اول 494 / اسارت والرین 494 / مرحله دوم جنگ 495 / شاپور و اذینه پادشاه پالمیر یا تدمر 496 / زنوبیا 497 / کارهاى شاپور در موقع صلح 498 / مانى‌ها 499 / فوت شاپور اول 501 / هرمز و بهرام اول 501 / سلطنت و لشکرکشى بهرام دوم 502 / حمله و جنگ کاروس 503 / تصرف ارمنستان توسط تیرداد 504 / جنگ نرسى با روم 504 / شکست نرسى و واگذارى پنج ولایت ایران به روم  505

فصل سى‌وهفتم. شاپور بزرگ       507

پیدایش شاپور دوم 507 / اوایل سن و محاربات اولیه 507 / اولین جنگ با روم 508 / تعقیب و آزار سخت مسیحیان 510 / محاربات شرقى شاپور 512 / قرارداد بین ارمنستان و روم 512 / جنگ دوم با روم تا مرگ کنستانتیوس 513 / بسیج ژولین 515 / عقب‌نشینى و مرگ ژولین 519 / رد شدن پنج ولایت و نصیبین به شاپور 521 / سیاست ایران و روم در ارمنستان و ایبرى 522 / انعقاد عهد صلح بین روم و ایران 524 / مرگ شاپور  525

فصل سى‌وهشتم. جنگ با هیاطله (هون‌هاى سفید)            526

اردشیر دوم و شاپور سوم 526 / تجزیه ارمنستان 526 / بهرام چهارم 527 / یزدگرد گنه‌کار 528 / رویه یزدگرد نسبت به مسیحیان 528 / افسانه عجیب مرگ یزدگرد 530 / جانشینى بهرام گور به قهر و غلبه 530 / لشکرکشى بر ضد روم 531 / صلح با روم 532 / اعلان استقلال کلیساى شرقى 532 / تبدیل ارمنستان ایران به والى‌نشین 533 / ظهور هیاطله 533 / لشکرکشى بهرام گور بر ضد هون‌هاى سفید 534 / بهرام گور شکارچى ماهر و زبردست 535 / کارها و خصال بهرام گور 535 / یزدگرد دوم و لشکرکشى او بر ضد روم و هیاطله 535 / شکنجه و عذاب اهالى ارمنستان و بین‌النهرین به امر یزدگرد 536 / غصب سلطنت توسط هرمز و برانداختن او به دست فیروز 536 / اولین مصاف فیروز با هون‌هاى سفید 537 / شورش ارمنستان 538 / شکست فیروز از هون‌هاى سفید و مرگ او 538 / ایران خراج‌گذار هون‌هاى سفید 538 / قرارداد با ارمنستان 539 / مباحثات بین مسیحیان ایران در اصول عقاید  539

فصل سى‌ونهم. مغلوب شدن هون‌هاى سفید

جلوس قباد 542 / لشکرکشى بر علیه قوم خزر 542 / ظهور مزدک 543 / خلع قباد و حبس او 543 / سلطنت ثانوى قباد 543 / جنگ اول او با روم (بیزانس) 544 / آخرین جنگ با هیاطله 545 / قتل‌عام مزدکیان 545 / شورش در ایبرى 545 / جنگ دوم با روم (بیزانس) 546 / اهمیت سلطنت قباد 549 / ارتباط بین چین و ایران در دوره ساسانیان  549

فصل چهلم. نوشیروان عادل        552

جلوس بلامعارض نوشیروان 552 / اعدام مزدک و قتل‌عام پیروان او 553 / صلح با روم 553 / پیشرفت‌هاى روم در افریقا و ایتالیا 553 / گرفتن انتاکیه و غارت آن به دست نوشیروان 554 / جنگ در لازیکا 555 / دومین صلح با روم 558 / ظهور ترکان 558 / مطیع کردن هیاطله 559 / جنگ عربستان 559 / جنگ با اتراک 560 / جنگ سوم با روم 561 / خصایل نوشیروان و کارهاى او 563 / بزرگمهر  566

فصل چهل‌ویکم. تشکیلات، زبان و معمارى در دوره سلسله ساسانى          567

اداره دولت ساسانى 567 / مالیات ارضى 568 / پیشرفت در آبیارى و وسایل ارتباط 569 / آرتش 569 / شاه و دربار 572 / زبان پهلوى 574 / کتیبه‌هاى پهلوى روى تخت سنگ 575 / ادبیات پهلوى 575 / نمونه معمارى ساسانى 576 / خصایص عمده معمارى ساسانى 576 / کاخ فیروزآباد 577 / طاق کسرى 577 / کاخ خسرو در قصر شیرین 578 / کاخ ماشیتا 579 / نقوش برجسته در نقش رستم 579 / مجلس شکار خسروپرویز 581 / زرگرى ساسانیان یا کارهاى آن‌ها در نقره‌آلات 582 / مجسمه شاپور اول 583 / اظهار نظر در معمارى و هنرهاى زیباى ساسانى  583

فصل چهل‌ودوم. خسروپرویز و هراکلیوس (هرقل)           585

ادامه جنگ با روم از طرف هرمزداس چهارم 585 / هجوم ترکان به ایران و شکست آن‌ها: جنگ در (بین‌النهرین) 587 / جنگ لازیکا 587 / عصیان بهرام چوبین و قتل هرمز 588 / سلطنت خسروپرویز 588 / شکست و فرار خسرو به طرف بین‌النهرین 588 / برگشت خسرو با سپاه روم و سلطنت ثانى او 589 / جنگ با روم 590 / جنگ ذوقار 591 / جلوس هرقل 592 / غارت انتاکیه و گرفتن اورشلیم به توسط پرویز 593 / سقوط کالسدون 593 / اوضاع یاس‌آور امپراطورى روم 594 / جنگ‌هاى معروف هرقل 594 / غلبه بر شهربراز 595 / فرار پادشاه بزرگ 595 / غافلگیر شدن شهربراز 596 / شکست شهربراز در ساراس 596 / محاصره قسطنطنیه و شکست شاهین براز 597 / به غارت رفتن دستگرد و فرار خسروپرویز 597 / خلع و قتل خسروپرویز 598 / خصال خسروپرویز 598 / ترقى مذهب مسیح در دوره آخرین پادشاهان ساسانى 599

فصل چهل‌وسوم. سقوط امپراطورى ایران به دست اعراب   601

سلطنت قباد دوم و صلح او با روم 601 / کشتن تمام برادران خود و مرگ او 602 / غصب سلطنت از طرف شهربزاز و مرگ او 602 / دوره هرج و مرج 603 / جلوس یزدگرد سوم 603 / لشکرکشى خالد بر علیه نواحى غربى امپراطورى ایران 603 / جنگ‌هاى مثنى 606 / جمع‌آورى سپاه عظیم براى جنگ با ایران 608 / هیئت اعزامى به نزد یزدگرد 609 / جنگ قادسیه 609 / تصرف مداین 611 / جنگ جلولا 612 / الحاق بین‌النهرین و تصرف ابله 613 / لشکرکشى از بحرین و شکست 614 / فتح خوزستان و تصرف شوشتر 614 / جنگ نهاوند 615 / تسخیر ولایات ایران 616 / مرگ یزدگرد سوم  617

فصل چهل‌وچهارم. شرح احوال (حضرت) محمد در مکه     619

سرزمین عربستان 619 / اهمیت مکه 620 / مذهب قدیم اعراب 621 / کعبه 622 / اجداد پیغمبر  622 / اوضاع سیاسى عربستان پیش از ولادت پیغمبر و نیز پس از ولادت 624 / ایام کودکى و دوره جوانى تا سن کمال محمد 626 / نزول وحى به‌وسیله جبرئیل 628 / اشتغال به امر نبوت 629 / جلاى وطن موقتى به طرف حبشه  629

فصل چهل‌وپنجم. هجرت به مدینه و استحکام دین اسلام      631

هجرت یا جلاى وطن به مدینه 631 / بناء اولین مسجد در مدینه 632 / مخالفت با یهود 633 / جنگ بدر سال 2 هجرى و اخراج بنى‌قینقاع 633 / واقعه احد سال سوم هجرى و اخراج بنى نضیر 635 / محاصره مدینه و قتل‌عام بنى قریظه 635 / صلح حدیبیه 636 / اعزام نماینده به دربار سلاطین 636 / فتح خیبر 636 / انجام وظایف حج 637 / جنگ موته 637 / فتح مکه 637 / آخرین لشکرکشى پیغمبر 638 / آخرین احکام پیغمبر 638 / رحلت پیغمبر 639 / سیرت و اخلاق 639 / قرآن  642

فصل چهل‌وششم. اسلام تحت خلفاى چهارگانه اول   645

عصر خلافت 645 / نسب‌نامه قریش 646 / انتخاب ابوبکر به خلافت 647 / شورش 647 / جنگ یرموک 648 / وفات ابوبکر و خلافت عمر 650 / تصرف دمشق 650 / تصرف انتاکیه و تسلیم شدن بیت‌المقدس 651 / فتح مصر 651 / قتل عمر 652 / خلافت عثمان 652 / توسعه اسلام در سمت غرب 653 / لشکرکشى به ایران 653 / قتل عثمان 654 / خلافت على‌بن ابیطالب 654 / معاویه فرماندار شام 654 / اعلان جنگ بر علیه معاویه از طرف على‌بن ابیطالب 655 / جنگ جمل 655 / جنگ صفین 656 / حکمین 656 / خوارج 657 / سال‌هاى آخر خلافت على 657 / شهادت وى 658 / خصایل و صفات على‌بن ابیطالب 658 / حالت ایران  659

فصل چهل‌وهفتم. فاجعه کربلا        661

خلافت حسن‌بن على و کناره‌گیرى او 661 / وصایاى معاویه به یزید در مرض موت 662 / دعوت حسین‌بن على (ع) به کوفه 662 / حرکت به کوفه 663 / واقعه مولمه عاشورا 664 / حرکت اهل بیت به شام و از شام به مدینه 665 / تعزیه 665 / بنیاد تاریخى فرقه شیعه 666 / اساس و اصول مذهبى شیعه  666

فصل چهل‌وهشتم. ایران یکى از ایالات خلافت اموى           669

سلسله اموى 669 / استحکام سلطنت معاویه پس از تبعیت زیاد 669 / ترقى مسلمین از سمت مشرق 670 / موفقیت‌هاى شایان و شکست معاویه 671 / ولایت‌عهد یزید و خلافت او 671 / طغیان ابن زبیر 672 / جنگ بخارا 672 / جنگ قبایلى بدوى‌هاى شمالى و جنوبى 672 / نزاع و اختلاف بر سر خلافت 673 / قتل‌عام دشمنان حسین‌بن على 673 / خروج ازارقه 674 / خروج ابن اشعث 674 / طغیان موسى‌بن خزیم 675 / مرگ و خصایل عبدالملک 675 / محاربات در آسیاى مرکزى 675 / پیشرفت به طرف رود سند 676 / موفقیت‌هاى شایان ولید 676 / محاربات یزید در گرگان و طبرستان 677 / دومین کوشش براى فتح قسطنطنیه 678 / خراسان تحت خلافت عمر دوم (عمربن عبدالعزیز) 678 / خلافت یزید دوم 679 / تبلیغ عباسیان 679 / خروج زیدبن حسین 680 / خلافت هشام و جنگ تور 680 / ولید دوم و یزید سوم 680 / خروج عبدالله معاویه 680 / برافراشته شدن پرچم سیاه عباسیان در خراسان 681 / جنگ زاب بزرگ 682 / حالت ایران تحت خلفاى بنى‌امیه  683

فصل چهل‌ونهم. تفوق ایرانى در آغاز دوره عباسى           684

خاتمه یافتن وحدت مسلمانان 684 / جلوس ابوالعباس به خلافت 685 / قتل‌عام بنى‌امیه 685 / خلافت ابوالعباس و مرگ او 686 / ابوجعفر منصور 686 / قتل ابومسلم 686 / نائره انقلاب در ایران 687 / طایفه راوندیان 688 / خروج اولاد حسن‌بن على 688 / بناء شهر بغداد 688 / قیام در هرات 689 / نفوذ ایرانیان در زمان خلافت منصور 689 / مهدى 689 / پیغمبر برقع‌پوش خراسان 690 / هادى  690