هزار و یک شب

گزیده ای از کتاب هزار و یک شب

كتاب هزار افسانه نيز در عداد كتب مذكور در همان زمان ترجمه شده ولى از مترجم آن اسمى نيست و در همان قرن و قرن بعد كه اوان عظمت و شكوه بغداد و هنگام آسايش و رفاهيت مردم آن بود

در آغاز کتاب هزار و یک شب می خوانیم

   

کتاب هزار و یکشب که ترجمان آن توسط عبداللطیف طسوجی و به خواستۀ بهمن میرزا فرزند عباس میرزا در روزگار محمدشاه قاجار به انجام رسیده است. از امهات کتب در سرآغاز نهضت ترجمه در زبان فارسی است. نثر روان و شیوای آن همراه با انتخاب و ذوق‌ورزی‌های سروش اصفهانی در گزینش و سرایش اشعار پارسی به‌جای ترجمۀ عربی آنها، این اثر را تبدیل به کتابی یگانه و ماندگار کرده است. هزار و یکشب از قرن شانزدهم در اروپا شناخته و ترجمه و تفسیرهایی بر آن انتشار یافت، ترجمۀ فارسی آن از چاپ عربی کتاب در قاهره صورت گرفته است، تردید نیست که این اثر نیز در گذر از سده‌ها و سالیان و مهاجرت از زبانی به زبانی دیگر دچار دگرگونی و تغییرات فراوان شده و افتادگی‌ها و افزودگی‌های بسیاری در آن راه پیدا کرده است و کار تحقیقی بسیاری لازم است تا اصل آن به زبان سانسکریت احیاء شود. از دوران ترجمۀ این اثر تاکنون چاپ‌های زیادی از آن در ایران و دیگر کشورها صورت گرفته، اما با تأسف تاکنون چاپی منقح در اختیار علاقمندان نبوده است. مهمترین چاپ‌های آن عبارتند از:

• هزار و یکشب، 1261 قمری، تبریز، رحلی، خط نسخ، سنگی، دو جلد، جلد نخست 402 ص، جلد دوم 382 ص، اندازۀ متن 15*5/25 سانتی‌متر، مقدار خطوط متن در هر صفحه: 34 خط.

حاشیه‌دار، نوشته‌ها یکنواخت، در پی هم، بدون نقطه سر سطر، بدون تصویر.

این کتاب نخستین چاپ هزار و یکشب در ایران است و نشان می‌دهد که ترجمۀ آن باید بیش از تاریخ یادشده به انجام رسیده باشد، زیرا چاپ چنین اثری و خطاطی آن قطعاً کمتر از یک‌دو سالی زمان نمی‌برده است. در پشت جلد نخستین چاپ فارسی هزار و یکشب چنین آمده است:

… تا اینکه در سال 1261 هجری که مجلدات عدیدۀ کتاب در دارالسلطنه‌ی تبریز به سعی و اهتمام میزرا علی خوشنویس در زمان سلطنت محمدشاه قاجار (1264-1250 هجری) در دارالطبایع به طبع رسید.

• هزار و یکشب، 1272 قمری، طهران، رحلی، خط نستعلیق، سنگی، 41 سطر در هر صفحه.

در آغاز جلد دوم آن آمده است: اتمام جلد اول من کتاب الف‌لیله، شروع، فی جلد الثانی، اللهم انی اسئلک التوفیق فی اتمام هذه النسخه الشریفه من دارالخلافه طهران، در کارخانۀ عالیشأن عزت‌نشان آقا محمدرضای همدانی به سعی و اهتمام الاستاد فی الصنا آخوند ملاحسین التبریزی، فی سنۀ 1272 ]قمری[

این چاپ در هر جلد دو سرلوحۀ زیبا دارد که در پائین سرلوحه‌ی اول: هذا مجلد الثانی من کتاب الف‌لیله و لیله در کنار آن با قلم ریزتر چنین نوشته شده: «به تعجیل قلمی شد، رقم میرزا رضا تبریزی» 1272.

در پائین سرلوحۀ دوم جلد دوم، «عمل میرزا علی قلی خویی» ثبت شده است.

کتاب 51 تصویر دارد که 14 تای آن امضاءدار است، دکتر جهانگیر کازرونی به‌درستی این متن را که توسط استاد جواد صفی‌نژاد معرفی شده دارای نقص دانسته‌اند، متن اصلی کتاب 67 تصویر دارد.

14 نقاشی آن به ترتیب کار: 1 تصویر، میرزا علی‌قلی خویی، شبانه 352؛ 8 تصویر کار میرزا رضا تبریزی، ساکن تبریز، فرزند محمدعلی خان آشتیانی؛ 5 تصویر کار میرزا حسن فرزند آقا سید نقاش، ساکن تبریز که از تربیت‌یافتگان شاهزاده ملک قاسم میرزاست (ذیل نقاشی شبانه 964).

در آخرین صفحه کتاب آمده: «هذه الکتاب اقل الخلیفه الراجی محمدعلی بن مرحوم مغفور عبدالله بیک جراح‌باشی طهرانی فی سنه 1272 والسلام، در پشت این صفحه اشعاری آمده که در کنار آخرین بیت آن نوشته شده: «به استادی محمدقلی طهرانی به اتمام رسید، 1272».

• هزار و یکشب مشهور به چاپ شاهزاده، 1275 قمری، طهران، رحلی، خط نستعلیق، سنگی، اندازۀ متن 1730 سانتی‌متر، خطوط متن در هر سرصفحه: 41 خط، مصور، 41 تصویر، بدون شماره صفحه.

این چاپ سه لوحه زیبای تزیین شده‌ی اسلیمی و 41 تصویر دارد که 22 تای آن در جلد اول و 19 تصویر در جلد دوم ترسیم شده است، تصاویر سیاه‌قلم، در برخی نسخه‌ها با دست رنگ شده‌اند.

نقاشِ تصاویر آقا میرزا سید حسن موسوی اصفهانی که زیر چهار نقاشی چنین امضاء کرده است:

1. شبانه 153، رقم میرزا حسن اصفهانی، مجلس شمس‌النهار با علی بن کازر، سیاه و سفید.
2. شبانه 246، عمل آقا میرزا حسن، ملاقات نمودن قمرالزمان با ملک تیمور.
3. شبانه 729، رقم میرزا سید حسن الموسوی، به قصد رفتن دختر و صیاد، به دام انداختن مرغ را.
4. شبانه 991، رقم میرزا حسن اصفهانی، مجلس خلیفه که دختر خود را به شخص بازرگان می‌دهد.

در آخرین صفحۀ کتاب نیز چنین آمده: به سعی و اهتمام عالی‌شأنان، رفیع‌مکانان عزت و سعادت‌نشانان آقا محمد رضا تاجر کاشانی خلف مرحمت و غفران‌پناه آقا عبدالباقی تاجر کاشانی و آقای علی‌نقی تاجر کاشانی خلف مرحمت و غفران‌پناه خیرالحاج حاجی محمد ابراهیم تاجر کاشانی الشهیر به مهره‌کش در دارالخلافه طهران صورت انطباع پذیرفت.

همین مطلب در آخرین صفحۀ جلد اول نیز آمده است.

قد فرغ من تسوید عشر الجزو الاخر محمدجعفر گلپایگانی فی سنه 1275 ]قمری[

• الف و لیل؛ 1293 قمری، رحلی، نستعلیق، تحریر شده در دو جلد، جلد اول سرلوحه دارد. 285 صفحه که به شبانۀ 525 ختم می‌شود که در پایان آن آمده:¹ªU ، حرّره فرج‌الله تفرشی، روزنامه‌نویس سنۀ 1289. جلد دوم دارای سرلوح، شماره‌گذاری صفحات از 1 شروع و به صفحۀ 334 پایان می‌یابد، مجموع صفحات کتاب 519 صفحه در پایان آن آمده: تحت‌الکتاب بعون الملک الوهاب علی ید الحقیر محرر علی غفر و توبه 1293 ]قمری[ نقاشی‌های کتاب سیاه‌قلم است، در نقاشی شبانه‌ی 353 امضاء میرزا نصرالله و شبانۀ هیجدهم: عمل عبدالحسین خوانساری و شبانۀ نودم: عمل عبدالحسین آمده است.
• در فهرست مرحوم مشار نسخه‌ای از کتاب هزار و یکشب با مشخصات زیر معرفی شده است:

طهران 18-1317 قمری، به اهتمام حاج محمد حسین خوانساری، به نفقۀ رکن‌الملک سلیمان خان، سنگی، 645 ص.

اطلاعات بیشتری راجع به این چاپ در دست ندارم.

• هزار و یکشب، 1320 قمری، رحلی، خط نستعلیق، 600 ص، 40 سطری، جلد اول 293 ص، پایان جلد دوم به صفحۀ 600 ختم می‌شود. در صفحۀ درونی کتاب، پشت آغاز چنین آمده است: در عهد دولت ابدمدت اعلیحضرت قدرقدرت فریدون‌حشمت کیوان‌رفعت مریخ‌صلابت السلطان بن السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان مظفرالدینشاه قاجار خلدالله ملکه.

آغاز کتاب با سرلوحه، یک کرۀ جغرافیایی دردست چهار ملائکه به شکل صور اسرافیل که درون کره با خطوط مداری و نصف‌النهار تزیین شده، به خط لاتین نوشته شده، نقاش حسینعلی.

آغاز جلد دوم: و انا العبد الاتیم حسین علی ابن عبدالله خان و دارای حروف ربطیه.

پایان کتاب به سعی و اهتمام عالیجاه عزت و سعادت همراه عمدالتجار و الاعاظم آقا محمد اسماعیل تاجر کتابفروش ولد صدق مرحوم حاج علی‌اکبر خوانساری، تحت اختتام پذیرفت در کارخانۀ استاد ماهر میرزا علی‌اصغر به زیور طبع متجلی شد.

نقاشی‌های کتاب که دارای رقم نقاش می‌باشد، شبانۀ 152، 204 و 241 حسینعلی، شبانۀ 8 و 19 جواد.

• هزار و یکشب، چاپ 1334 ق، طهران، رحلی، خط نستعلیق، کاغذ کاهی، 531 ص در دو جلد، هر صفحه دارای 41 خط.

مشخصات صفحه‌ی اول داخل کتاب: هو العزیز، در عهد دولت ابدمدت، قدرقدرت، قضاشوکت، سکندرفطرت اعلیحضرت شهریاری سلطان بن سلطان بن سلطان، خاقان بن خاقان، سلطان احمد شاه قاجار خلد الله ملکه لازالت رایات دولته باهره قلمی و محرر گردید، سنۀ 1334 قمری.

صفحۀ اول سرلوحه دارد، مصور، نقاشی‌های کتاب چندان قوی نیستند، بدون امضاء، چاپ در دو مجلد و در دو قسمت چاپ شده است: پایان جلد اول، 278 صفحه، به خط علی بن اسمعیل الاصفهانی، سنۀ 1334 ق. پایان جلد دوم، ص 531، پایان شبانۀ هزارم، تحت الکتاب بعون الملک الوهاب علی ید الاحقر علی بن اسمعیل، فی شهر شوال المکرم سنه‌ی 1330.

پشت جلد پایان کتاب؛ برحسب فرمایش جناب افتخار الحاج عمدالاعاظم و التجار، حاجی احمد آقا تاجر کتابفروش الملقب به مؤیدالعلماء تبریزی… در تاریخ بیستم شهر ربیع المولود سنۀ هزار و سیصد و سی و چهار هجری 1334.

• هزار و یکشب، 1352 قمری=1312 شمسی، طهران، رحلی، خط نستعلیق، 42 سطری، در دو قسمت، مصور، تصاویر با کیفیت نه‌چندان خوب به احتمال کار محسن تاج‌بخش و محمد صانعی خوانساری.

قسمت اول تا پایان شبانۀ 535، 270 صفحه،پایان آن: حرره العبد المذنب میرزا سید محمدعلی وزیری، 1351.

آغاز قسمت دوم، تا ص 515، هذا کتاب الف هزار و یک حکایت، 1352، پایان جلد دوم، 1353 قمری، خط میرزا سید علی وزیری فرزند محمد مستوفی شیرازی، طهران،خیابان ناصرخسرو، مطبعه‌ی علمی، به دستیاری علمی به طبع رسید.

آخرین صفحۀ کتاب: انّهُ خَیر موفَّق معین و به اتمام رسید. کتاب الف لیل، برحسب دستور شرکت تضامنی علمی و شرکاء به مباشرت مدیر محترم شرکت مزبور آقای محمد حسن علمی، با دقت کامل در تمامیت حکایاتش در چاپخانه‌ی شرکت مزبور به زیور چاپ آراسته گردید، طهران، چاپخانه‌ی علمی.

• الف لیل فارسی، لاهور، رحلی، خط فارسی؛ تحریر هندی، 1332 قمری، سنگی، مصور، نقاشی‌ها ضعیف و بدون امضاء، 41 سطری، کتاب در دو قسمت جلد اول 452 صفحه، جلد دوم 433 صفحه، جمعاً 884 صفحه. پایان کتاب: بحمدالله که در این زمان سعادت‌نشان کتاب بهارستان… (افتادگی دارد) ترانه‌سنج انبساط اعنی الف لیله به زبان فارسی که از ندرت دستیابی و گران‌قیمتی حکم عنقا داشت به هزار خوبی و خوشی اسلوبی حسب‌الحکم تا… صاحب‌الصدق و الیقین شیخ‌الهی بخش محمد جلال‌الدین تاجر کتب لاهور به آرایش حُسن خط و پیرایش گلگونه‌ی تصاویر دلکش در مطبع اسلامیه‌ی لاهور به اهتمام… مطبع زیر نگرانی محمد عبدالرشید عبدالعزیز حکیم لاهوری به ماه شعبان سنۀ 1333 هجری تازگی‌بخش نظر گردید. به قلم ولی‌شاه کتاب ساکن اهل کهمنان، 15 جولای 1915.»
• هزار و یکشب، طهران، 16-1315 شمسی، با مقدمۀ علی‌اصغر حکمت، چاپ مؤسسۀ خاور، 5 جلد، سربی، رقعی. این نخستین چاپ حروف‌نگاری شدۀ این اثر است، مقدمۀ محققانۀ حکمت زینت‌بخش آغاز کتاب است، ملک‌الشعراء بهار در جلد سوم سبک‌شناسی خود با نظری انتقادی آورده که کتابخانه‌ی خاور با تصرفاتی آن را چاپ کرده است. احتمالاً شادروان محمد رمضانی در جاهایی که بحث از مباحث جنسی بوده نسبت به حذف آنها اقدام کرده است.
• هزار و یکشب، 1325 ش، تهران، علمی، سربی، رحلی، 712 ص.
• هزار و یکشب، تهران، 41-1337، 7 جلد، سربی، وزیری، به اهتمام موسی فرهنگ، این اثر که دارای تصاویر متعدد سیاه‌قلم می‌باشد، با دخل و تصرفات زیادی چاپ شده و حتی نثر کتاب را آقای موسی فرهنگ به دلخواه در هم ریخته و تغییر داده‌اند.
• هزار و یکشب، بی‌تاریخ، بمبئی، سنگی، تنها با همین اطلاعات در فهرست مشار آمده است.
• هزار و یکشب، سربی، جیبی، محمدحسن علمی، 254 صفحه، که به احتمال متن تلخیص شده‌ای از اثر است.
• هزار و یکشب، 1356، تهران، 6 جلد، به اهتمام جلال ستاری، نشر دانش نو که علیرغم افتادگی‌های فراوان بهترین چاپ پیش از انقلاب از این اثر می‌باشد.

دو چاپ منتخب نیز از این اثر در فهرست مشار معرفی شده:

• منتخب الف لیله، تهران، 1280 ق، سنگی، وزیری، 97 ص.
• تلخیص الف لیله، به اهتمام دکتر شمس‌الملوک مصاحب، 2 جلد، تهران، سربی، 1337 ش.

پس از انقلاب نیز دو چاپ خوب از این اثر در اختیار علاقمندان قرار گرفته است:

نخست چاپ انتشارات هرمس که در دو جلد در 1383 در قطع پالتویی با کاغذ نازک و به شکل مصور به چاپ رسیده و از جهت کامل بودن متن قصه‌ها، پیراستگی و بی‌غلط بودن بهترین چاپ به‌حساب می‌آید. و دیگر چاپ 18 جلدی که برمبنای تفکیک موضوعی قصه‌ها توسط محمد ابراهیم اقلیدی ترجمه و توسط نشر مرکز منتشر شده است.

چاپی که اکنون در اختیار دوستداران این نوع آثار قرار می‌گیرد از برخی جهات مزیت‌هایی بر دیگر چاپ‌های این اثر مهم دارد که عمده‌ی آنها به قرار ذیل است:

1.مقدمۀ محققانه، دقیق و پژوهشگرانۀ علی‌اصغر حکمت که نکات بسیاری منجمله ریشه و خاستگاه قصه‌ها، ترجمه‌های آن به عربی و زبان‌های اروپایی، مقایسه‌ی آن با داستان استر و شاهنامه براساس تحقیقات دخویه را در خود دارد و گفتاری از دکتر محمد استعلامی در معرفی و شناخت بیشتر علی‌اصغر حکمت و گفتاری در احوال مترجم کتاب عبداللطیف طسوجی.

2.متن پیراسته، عاری از اغلاط مطبعی، بدون افتادگی و دخل و تصرف‌های ناروا، با عنایت به رسم‌الخط امروز فارسی.

3.رعایت نقطه‌گذاری، علائم سجاوندی، تقطیع جملات تا خوانش آن برای خوانندۀ امروزی آسان‌تر باشد.

4.توضیحات و تعلیقات مفصل در باب ترجمان جملات عربی، آیات و احادیث، لغات و اصطلاحات دشوار، شرح حال رجال و شخصیت‌های تاریخی و اساطیری، اماکن جغرافیایی که تاکنون در هیچ‌یک از چاپ‌های دیگر لحاظ نشده بود.

5.صفحه‌آرایی و حروف‌نگاری چشم‌نوازتر کتاب که با بهره‌وری از هنر گرافیک، زیبایی ویژه‌ای به کتاب بخشیده است.

6.در سراسر متن تصاویر قلم‌سیاه زیبایی در تناسب با متن به‌کار رفته است.

در پایان باید از محبت و همراهی آقای اسماعیل حسن‌زاده مدیر انتشارات کتاب پارسه سپاسگزاری کنیم که بی‌دریغ و گشاده‌دست در واگذاری تصاویری که خود فراهم آورده بودند، انتشارات نگاه را یاری نمودند. امید که این اثر مقبول طبع دوستداران این نوع آثار قرار گیرد.