اسمبلی

کتاب اسمبلی نوشتۀ مایکل هارت و آنتونیو نگری ترجمۀ فواد حبیبی

گزیده ای از کتاب

حفظ ایمان به مردمی که در لابه‏‌لای آرواره‏‌های سرکوب بی‏‌رحمانه مقاومتی خودانگیخته می‏‌کنند، در دل شب کار کاملاً درستی است. اما وقتی روز بعد سر می‌‏رسد، این امر کافی نمی‌‏نماید، چراکه دیر یا زود لشکریان پیشگام با سلاح‏‌های برتر و واکنش‏‌های ماهرانۀ خود شماری از جوانان ما را در شبی تاریک و در امتداد یکی از این معابر گیر می‏‌اندازند و انتقام خودشان را می‏‌گیرند.

_ استوارت هال، «مزرعۀ راحت و سرد»

شناخت جذبۀ امور مشترک به معنای شناخت این است که شخص صرفاً چیزی را آغاز نمی‏‌کند، بل به عوض چنان بخت‏یار است که در امری گسترده‏‌تر، ناتمام، ناکامل، و همواره بسط‏‌‌‌ یابنده مشارکت می‌‏ورزد.

_ خوزه مونیز، «امور مشترک قهوه‏ای»

 

___ پیشگفتار ___

این‏جا شعر با قیام برابری می‏کند

_ امه سرز

اینک همه با این سناریو آشنا هستند: جنبش‏‌های اجتماعی الهام‌‏بخش علیه بی‏‌عدالتی و سلطه به پا می‏‌خیزند، مدت کوتاهی سرخط اخبار در سطح جهان را به خود اختصاص می‏‌دهند و سپس از دیدرس محو می‌‏شوند. آن‌ها حتی زمانی که رهبران اقتدارطلب منفرد را به زیر کشیده‏اند، تا بدین‏جا از ایجاد بدیل‏های نوین و ماندگار ناتوان مانده‏اند. این جنبش‏ها، بجز استثنائاتی چند، یا از آمال رادیکال خود دست کشیده و به بازیگرانی در نظام‏های موجود بدل شده‏اند یا سرکوبی سبعانه آنها را دچار هزیمت ساخته است. چرا این جنبش‏ها، که به نیازها و امیال انسان‏های بسیاری می‏پردازند، نتوانسته‏اند به تغییری پایدار دست یابند و جامعۀ نوین، جامعه‏ای دموکراتیک‏تر و عادلانه‏تر، بیافرینند؟

این پرسش بدین سبب بیش از پیش ضرورت می‏یابد که نیروهای سیاسی دست‏راستی در سرتاسر کشورهای جهان ظهور کرده، قدرت را به دست گرفته، رویه‏های قانونی معمول را جهت حمله به رقبای سیاسی‏شان به تعلیق درآورده، استقلال قضایی و رسانه‏ای را از بین برده، به اقدامات نظارتی گسترده دست یازیده، جوّی از ترس را در میان جماعت‏های فرودست گوناگون ایجاد کرده، انگاره‏هایی در خصوص خلوص نژادی و مذهبی را در حکم شروط تعلق اجتماعی مطرح ساخته، به تهدید مهاجران به اخراج دسته‏جمعی پرداخته‏اند و قس‏علی‏هذا. مردم به اعمال این حکومت‏ها به‏حق اعتراض خواهند کرد. اما اعتراض کافی نیست. جنبش‏های اجتماعی همچنین باید قسمی دگرگونی اجتماعی پایدار را رقم بزنند.

امروزه ما در مرحلۀ گذار به سر می‏بریم، امری که به پرسش کشیدن برخی از مفروضات سیاسی بنیادین ما را اقتضا می‏کند. باید به عوض صرف پرسش از چگونگی کسب قدرت، همچنین از نوع قدرتی بپرسیم که می‏خواهیم و، چه‏بسا مهم‏تر از آن، از کسانی که می‏خواهیم بدان بدل شویم. چنان‏که هگل می‏گوید، «همه‏چیز حول فهم و بیان امر حقیقی نه صرفاً همچون جوهر، بل به همان اندازه در حکم سوژه می‏چرخد.»⁽¹⁾ باید چشمانمان را تعلیم دهیم تا ببینیم که چگونه جنبش‏های مزبور از توانش بازتعریف روابط اجتماعی برخوردارند، بدان نحوی که بکوشند تا قدرت را نه چنان‏که هست، بل به طرزی متفاوت به دست بگیرند، تا به جامعه‏ای از بنیاد نوین و دموکراتیک دست یابند و، مهم‌تر از همه، به تولید سوبژکتیویته‏‏هایی نوین بپردازند.

قدرتمندترین جنبش‏های اجتماعی امروزه حتی با اصطلاح رهبری به‌منزلۀ واژه‏ای پست و نامطبوع برخورد می‏کنند _ و برای این کار دلایل خوب و فراوانی در دست دارند. فعالان سیاسی برای بیش از نیم سده به‏درستی به نقد این امر پرداخته‏اند که چگونه فرم‏های متمرکز و عمودی سازماندهی، از جمله چهره‏های کاریزماتیک، شوراهای رهبری، ساختارهای حزبی، و نهادهای بوروکراتیک به موانعی بر سر راه بسط‏وتوسعه دموکراسی و مشارکت کامل همگان در حیات سیاسی بدل می‏شود. از یک طرف، آن روزها گذشت که پیشگام سیاسی می‏توانست به طرز موفقیت‏آمیزی به نام توده‏ها قدرت را قبضه کند؛ معلوم شده است که داعیه‏های ناظر بر رئالیسم سیاسی و کارآمدی مفروض چنین رهبری متمرکزی کاملاً موهوم است. و با این حال، از طرف دیگر، اشتباه وحشتناکی است ترجمۀ این نقدهای معتبر در خصوص رهبری به امتناع از سازماندهی و نهادسازی سیاسی دائمی، کنار گذاشتن عمودی بودن صرفاً به قصد ایجاد بت‏واره‏ای از افقی بودن و غفلت از نیاز به ساختارهای اجتماعی ماندگار. جنبش‏های «بی‏رهبر» باید تولید سوبژکتیویتۀ ضروری برای ایجاد روابط اجتماعی پایدار را سروسامان دهند.

به عوضِ دست شستن تمام و کمال از مسئلۀ رهبری، باید با مشخص کردن یکایک کارکردهای سیاسی محوری آن آغاز کنیم و سپس به ابداع سازوکارها و اقدامات جدیدی برای تحقق آنها بپردازیم. (این‏که آیا باید چنین چیزی را کماکان «رهبری» نامید چندان مهم نیست). دو کارکرد کلیدی رهبری عبارت است از: تصمیم‏گیری و گردآوری. چنین تصور می‏شود که رهبران باید برای مقابله با ناهماهنگی صداهای فردی و رخوت فراشد سیاسی بتوانند مردم را در قالب کلی منسجم جمع کنند و به انتخاب‏های دشوار اما ضروری برای حفظ جنبش و نهایتاً دگرگونی جامعه دست بزنند. واقعیت تعریف رهبری بر اساس برخورداری از قابلیت و جایگاه تصمیم‏گیری، نشان‏دهندۀ پارادوکسی برای برداشت‏های مدرن از دموکراسی است: رهبران تصمیمات را با حفظ فاصله، و در یک تنهایی نسبی، اتخاذ می‏کنند، اما تصمیات مزبور باید به نحوی به انبوه خلق مرتبط باشد و خواست و امیال آن را بازنمایی کند. این تنش یا تناقض به سر برآوردن مجموعه‏ای از نابهنجاری‏ها در تفکر دموکراتیک مدرن راه می‏دهد. قابلیت رهبران برای گردآوری انبوه خلق نمایانگر همین تنش است. آنها باید کارآفرینانی سیاسی باشند که مردم را جمع می‏کنند، ترکیبات اجتماعی جدیدی به وجود می‏آورند، و بدان‏ها به منظور همکاری با یکدیگر نظم و ترتیب می‏بخشند. لیک، آنها که بدین ترتیب مردم را گرد هم می‏آورند، از خود گردهم‏آیی مزبور جدا می‏ایستند، و این امر به طرز گریزناپذیری کشمکشی را بین رهبران و پیروان، فرمانروایان و فرمانبران، ایجاد می‏کند. رهبری دموکراتیک نهایتاً در هیئت قسمی ترکیب متناقض ظاهر می‏شود.

فرضیۀ ما این است که تصمیم‏گیری و گردآوری به فرمانروایی متمرکز نیاز ندارند، و به عوض انبوه خلق می‏تواند آنها را با هم، و به طرزی دموکراتیک، به انجام رساند. بی‏تردید، مسائلی وجود دارد و همچنان وجود خواهد داشت که به سبب مبرم بودن یا ماهیت فنّی‏شان به تصمیم‏گیری متمرکز به شیوه‏های گوناگون نیاز دارد، اما این قبیل «رهبری» باید دائماً تابع انبوه خلق باشد و به اقتضای شرایط به کار گرفته و کنار گذاشته شود. اگر کماکان در این بستر رهبرانی ضروری و ممکن هستند، تنها بدان سبب و شرط است که به انبوه خلق مولّد خدمت می‏کنند. لذا، این نه حذف رهبری، بل وارونه‏سازی رابطۀ سیاسی ایجادکنندۀ آن است، واژگون‏سازی قطبیتی که جنبش‏های افقی و رهبری عمودی را به هم پیوند می‏زند.

بنابراین جنبش‏های امروزین انبوه خلق دقیقاً چه می‏خواهند؟ به‏یقین آنها طالب برابری، آزادی و دموکراسی‏اند، اما خواستار بهروزی، رفاه و ثروت نیز هستند _ نه برای تملک بیشتر، بل به عوض برای ایجاد روابط پایدار دسترسی و استفاده [از امر مشترک] برای همگان. زمان‏هایی دور مجموع این مطالبات را در قالب خوشبختی ترسیم می‏کردند. امروزه خوشبختی سیاسی و اجتماعی رؤیایی غیرواقع‏بینانه نیست، بلکه در بطن واقعیت تولید اجتماعی حک شده است، در حکم ماحصل تولید دسته‏جمعی جامعه، و تولید دسته‏جمعی روابط اجتماعی در شرایطی آزاد و برابر. این تنها راه برای نیل به جامعه‏ای به‏راستی دموکراتیک است.

با وجود این، اگر با کارآمدی بالقوّۀ سازماندهی دموکراتیک برای دگرگونی جهان فقط در چارچوب سیاسی برخورد کنیم، اگر امر سیاسی را همچون قلمرویی خودآیین و منفک از نیازهای اجتماعی و تولید اجتماعی در نظر گیریم، آن‏گاه دائماً و به ناگزیر خود را در حال چرخیدن در حلقه‏هایی بسته می‏یابیم یا در حال طی مسیرهایی که به بن بست ختم خواهد شد. در نتیجه، باید سپهر پرسروصدای سیاست را که همه چیز در سطح رخ می‏دهد رها کنیم، و به منزلگاه پنهان تولید و بازتولید اجتماعی فرود آییم.[1] باید پرسش‏های مربوط به سازماندهی و کارآمدی، گردآوری و تصمیم‏گیری را در قلمروی اجتماعی مورد کاوش قرار دهیم، زیرا تنها در آن‏جا راه‏حل‏هایی پایدار خواهیم یافت. این وظیفه‏ای است که فصول محوری کتاب ما بر عهده می‏گیرد. [بر این اساس،] می‏توانیم به ارزیابی و تصدیق توانش انبوه خلق برای سازماندهی خودش، تعیین اصول لازم برای نحوۀ همیاری با هم، و تصمیم‏گیری جمعی بر اساس پژوهش در خصوص استعدادها و ظرفیت‏های افراد در قلمرو تولید اجتماعی و آنچه پیشاپیش در این قلمرو در حال انجامش هستند بپردازیم.

امروزه تولید به نحو فزاینده‏ای به معنایی دوگانه اجتماعی است: از یک سو، مردم در قالب شبکه‏های همیاری و تعامل به طرز هر دم اجتماعی‏تری تولید می‏کنند؛ و، از سوی دیگر، ماحصل تولید نه‏فقط کالاها، بل روابط اجتماعی و نهایتاً خود جامعه است. این قلمروی دوگانۀ تولید اجتماعی جایی است که استعدادها، قابلیت‏ها و ظرفیت‏های مردم برای سازماندهی و فرمانروایی بر خودشان پرورش می‏یابد و هویدا می‏گردد، لیک این قلمرو همچنین جایی است که مهم‌ترین چالش‏ها و سبعانه‏ترین فرم‏های سلطه در برابر انبوه خلق در حال اجراست، از جمله سازوکارهای مالی حاکم، پول و تشکیلات نولیبرالی.

مبارزه‏ای مهم و تعیین‏کننده در قلمروی تولید اجتماعی بر سر کاربردها، مدیریت، و تصاحب امر مشترک در گرفته است، یعنی بر سر ثروت موجود در زمین و ثروت اجتماعی‏ای که در آن شریکیم و استفاده از آن را با هم مدیریت می‏کنیم. امر مشترک امروزه به طرز فزاینده‏ای بنیاد و نتیجۀ اولیۀ تولید اجتماعی است. به عبارت دیگر، ما برای تولید به دانش‏ها، زبان‏ها، روابط و مدارهای همیاری مشترک و همچنین دسترسی مشترک به منابع [موجود] اتکا می‏کنیم، و آنچه تولید می‏کنیم (دست‏کم به طور بالقوه) به صورت فزاینده‏ای مشترک می‏گردد، یعنی همگان به صورت اجتماعی در آن شریک و در اداره‏اش دخیل‏اند.

امروزه عمدتاً دو رویکرد به امر مشترک وجود دارد، که به جهاتی متفاوت و متباین اشاره دارند. یکی ذیل اصل مالکیت خصوصی بر حق تصاحب امر مشترک صحه می‏گذارد، که یکی از اصول ایدئولوژی کاپیتالیسم از همان آغاز بوده است. انباشت کاپیتالیستی امروزه به نحو فزاینده‏ای از طریق استخراج امر مشترک عمل می‏کند، یعنی از طریق عملیات‏های نفتی و گازی بسیار عظیم، اقدامات عظیم در کندن معادن، و زراعت تک محصولی، لیک همچنین با استخراج ارزش تولیدشده در فرم‏های اجتماعی امر مشترک، از قبیل تولید دانش‏های مختلف، همیاری اجتماعی، محصولات فرهنگی، و مواردی از این قبیل. مالیه در رأس این روندهای استخراج ایستاده است، روندهایی که به یک اندازه عامل نابودی زمین و اکوسیستم‏های اجتماعی‏ای‏است که این روندها به تسخیر خود درمی‏آورند.

رویکرد دیگر در پی آن است که دسترسی به امر مشترک را گشوده بگذارد و ثروتمان را به نحو دموکراتیکی مدیریت کند، و از این طریق می‏کوشد شیوه‏هایی را نشان دهد که [برحسب آن] انبوه خلق به‏نقد نسبتاً خودآیین است و واجد این توانش که خودآیین‏تر شود. مردم با یکدیگر بیش از همیشه قادر به تعیین این امر هستند که چگونه با هم به طور اجتماعی همکاری کنند، چگونه روابطشان را با یکدیگر و جهانشان مدیریت کنند، و چگونه ترکیبات جدیدی از نیروهای انسانی و ناانسانی، ماشین‏های اجتماعی و دیجیتالی، و عناصر مادی و غیرمادی ایجاد کنند. در واقع، از این منظر می‏توان دید که استحالۀ امر مشترک به مالکیت خصوصی، بستن دسترسی [به امر مشترک] و تحمیل انحصار تصمیم‏گیری بر سر کاربرد و تکوین آن، به مانعی پیش پای تولیدگری آینده بدل می‏شود. هر اندازه به دانش‏های مختلف دسترسی بیشتری داشته باشیم، هر قدر بتوانیم با یکدیگر بیشتر به ایجاد همیاری و ارتباطات بپردازیم، و هر اندازه منابع و ثروت موجود را بیشتر با هم شریک شویم، مولدتر خواهیم بود. مدیریت و مراقبت از امر مشترک مسئولیتی است که بر عهدۀ انبوه خلق قرار دارد، و این قابلیت اجتماعی واجد پیامدهای سیاسی بلافصلی برای خودفرمانی، آزادی و دموکراسی است.

[1]. در این‌جا اشارۀ هارت و نگری به تعبیری است که مارکس در پایان بخش دوم جلد اول کاپیتال از آن برای اشاره به ترک «قلمرو پر سروصدای» خرید و فروش نیروی کار که «همه‌چیز در سطح رخ می‏دهد» جهت ورود به «منزل پنهان تولید» استفاده می‏کند؛ منزلی که بر سر در آن نوشته شده «ورود جز برای کسب‏وکارها» ممنوع است _ م.

موسسه انتشارات نگاه

کتاب اسمبلی نوشتۀ مایکل هارت و آنتونیو نگری ترجمۀ فواد حبیبی

موسسه انتشارات نگاه