زندگی روزمره در دورۀ طاعون

زندگی روزمره در دورۀ طاعون نوشته جوزف پی.برن ترجمۀ یاسر پور اسماعیل

گزیده ای از متن کتاب:

مقدمه

با آغاز قرن بیست و یکم، خودمان را در جهانی می‏یابیم که در آن بیماری در کمین بیشتر مردم نشسته. در کشورهای نسبتاً کم‏توسعه‏یافتۀ افریقایی، ایدز، مالاریا و ویروس عجیب‏وغریب‏تر ابولا قربانیان زیادی را به کام مرگ می‏فرستد و ظاهراً تعداد بسیار کمی از مردم کاملاً ایمن‏اند. در امریکا و اروپا، که به‏مراتب ثروتمندترند و از پیشرفت فناورانۀ بیشتری برخوردارند، مردم بحق از بیماری قلبی، دیابت و سرطان می‏ترسند. در سرتاسر جهان، نسل‏های جدید آنفولانزا، ایدز و سارس ظاهر شده‏اند و به نظر می‏رسد هر کسی ممکن است از حملات تروریستی با جنگ‏افزارهای بیولوژیکی آسیب ببیند؛ جنگ‏افزارهایی همچون سیاه‏زخم و آبله. تعداد پرشماری از میکروب‏ها و شرایط فیزیولوژیک برای سلامت انسان خطرآفرین‏اند؛ اینها از بدو ظهور بشر در کرۀ زمین خطرآفرین بوده‏اند. وقتی ویلیام شکسپیر این عبارت را در دهان هملت می‏گذارد که «هزار درد که طبیعت در تن ما به میراث گذاشته است»، بی‏گمان بیماری را در نظر دارد: چنان‏که نوشته است «بیماری تعرق انگلیسی» در لندن شیوع داشت و چند سالی قبل از آن، طاعون جان پسر او، هَمنِت، را ستانده بود.

همان‏طور که این شاعر نیک می‏دانست، بیماری، در لحظاتی از تاریخ، ضربه‏ای کاری (معنای اصلی کلمۀ plague) به بشر زده بود. همه‏گیری‏های زیادی در تاریخ سراغ داریم؛ بیماری خاصی برای مدتی محدود در یک جمعیت بزرگ شیوع می‏یافت. اما همه‏گیری‏های نسبتاً اندکی به سطح پاندمی رسیدند. در پاندمی، نواحی جغرافیایی بزرگی گرفتار می‏شوند و، در بسیاری از موارد، این گرفتاری دهه‏ها یا حتی قرن‏ها طول می‏کشد. از خوش‏اقبالی بشر امروزی، توانایی مردم در سفر سریع به جاهای دور و درنتیجه گسترش سریع‏تر و وسیع‏تر بیماری هم‌زمان بوده است با فهم ماهیت واقعی بیماری، سازوکار تأثیر آن بر بدن انسان و شیوع آن در جمعیت‏ها و راه‏های مؤثر معالجۀ آن. قبل از اواخر قرن نوزدهم، مردم عمدتاً از این موضوعات خبر نداشتند و درنتیجه اسیر دست بیماری می‏شدند، اما از آنجا که انسان‏ها معمولاً کم سفر می‏کردند و وقتی هم به سفر می‏رفتند سفرشان بسیار کُند بود، پاندمی به‏ندرت رخ می‏داد. مهم‏ترین استثناها در اروپا و شمال افریقا دو پاندمی بودند که، به باور بیشتر افراد، هر دو به طاعون خیارکی مربوط می‏شدند؛ یک بیماری باکتریایی که از کک جوندگان به انسان‏ها منتقل می‏شد. نخستین پاندمی، که با نام طاعون ژوستینین هم معروف است، به‏سرعت دنیای مدیترانه را درنوردید، میلیون‏ها نفر را کشت و از نیمۀ قرن ششم تا نیمۀ قرن هشتم گاه‏گاهی مجدداً شیوع می‏یافت. دومین پاندمی در جایی در جنوب آسیا ریشه داشت و در سال ۱۳۴۷ در غرب شیوع پیدا کرد.

اهریمن طاعون ایوبِ کتاب مقدس را می‏آزارد؛ همسر ایوب به او توصیه می‏کند «خدای را بستا و بمیر».

برگرفته از:H. von Gersdorf’s Feltbuch der Wundarzney, Strasbourg, 1540. Dover

دومین پاندمی، مرگ سیاهی که موضوع این کتاب است، سه قرن دنیای مسلمانان و مسیحیان را در هم کوبید. این همه‏گیری در اواخر قرن هفدهم از اروپا رخت بربست و در افریقای شمالی و خاور نزدیک تا قرن نوزدهم جا خوش کرده بود. در بخش عمده‏ای از این دوره، هر منطقه‏ای حدود یک دهه جنبه‏های وحشتناک طاعون را تجربه کرد. همه‏گیری‏ها معمولاً در بهار پدید می‏آمدند، در تابستان شیوع می‏یافتند و در پاییز و زمستان رو به افول می‏گذاشتند و شاید دوباره، خفیف‌تر، در بهار بعدی ظاهر می‏شدند. با این وصف، گاهی می‏توانستند یک منطقه را تا چندین سال محاصره کنند. هیچ نسلی از این بیماری در امان نبود و کسانی که دچار بیماری نمی‏شدند یا از لطمات آن جان به در می‏بردند، که خیلی‏ها این‏طور بودند، به مصیبت دوستان و عزیزان محنت‏زده گرفتار می‏آمدند. از این گذشته، در روزگار طاعون، همه به‏ناچار متحمل دردسرهایی می‏شدند؛ از محدودیت‏های قانونی گرفته تا فروپاشی اقتصاد محلی، از بو و سروصدای وحشتناک بیماران و افراد درحال مرگی که خیابان‏ها را به هم می‏ریختند تا ترس ملموس از اینکه شاید قربانیان بعدی خودشان باشند.

زندگی روزمره در گیرودار مرگ روزمره

خود واژۀ «زندگی روزمره» سطحی از عادی‏ بودن، یکنواختی، یکدستی، معمولی‏ بودن و ثبات را القا می‏کند. اما در روزگار طاعون، این «زندگی روزمره» تقریباً برای همگان به تعلیق درآمد. معنای این تعلیق دربارۀ بعضی‏ها کنار گذاشتن همه چیز و گریختن به مکانی امن بود؛ درمورد بعضی دیگر به معنای حبس‏ خود در خانه و انتظار به‏ سر آمدن همه‏گیری. رژیم‏های غذایی ویژه و داروهایی که نویدبخش سلامت بودند جای غذای همیشگی روی میز را گرفتند و محدودیت‏های سفر، رسمی و غیررسمی، از طرف مقامات یا خودخواسته، باعث کاهش شدید ارتباطات و حتی خریدهای ساده می‏شدند. در شهرها، مدارس خالی شدند، کلیساها تعطیل و مغازه‏ها متروکه شدند، همسایه‏ها نقل‏مکان کردند، ساخت‏وساز راکد و خیابان‏ها از جمعیت و تماشاخانه‏ها از مخاطبانی که پول می‏پرداختند خالی شد. همه چیز شبیه تعطیلاتی طولانی و شوم بود.

زندگی روزمره، در شکل و شمایل جدیدش، با مرگ روزمره هم‏تراز شده بود. آشنایان ناپدید می‏شدند و تابلوهایی هولناک مقابل خانه‏ها قد علم می‏کردند و به بازدیدکنندگان هشدار می‏دادند از آنجا دور شوند. دیگر از فریادهای فروشندگان دوره‏گرد که اجناسشان را در خیابان‏ها می‏فروختند خبری نبود و، به جای آن، فریادهای زمخت «مرده‏ها را بکش بیرون!» شنیده می‏شد. به جای گاری‏دستی‏های مالامال از خواربار و دیگر اجناس، گاری‏های دوچرخ با پشته‏های جنازه‏ها و محتضران در مسیر خیابان‏ها غژغژ می‏کردند. آتش‏ها را برای طبخ غذا یا گرم‏ کردن جان و تن نمی‏افروختند؛ آتش به کار خاکستر کردن متعلقات قربانیان، مجازات مجرمان یا گندزدایی از فضای فرضاً «مسموم» می‏آمد. در مواجهه با بیماری عفونی، ایمان مردم به پزشکان و کشیشان کاتولیک کم شد و بسیاری از آنها به سراغ کتاب‏های خودیاری پزشکی و مذهب پروتستان رفتند.