گزیده ای از کتاب در خلوت غزل
بوى جوى موليان آيد همى ياد يار مهربان آيد همى
ريگ آمو و درشتى راه او زير پايم پرنيان آيد همى
آب جيحون از نشاط روى دوست خنگ ما را تا ميان آيد همى
اى بخارا شاد باش و دير زى مير زى تو شادمان آيد همى
مير ما هست و بخارا آسمان ماه سوى آسمان آيد همی
مير سرو است و بخارا بوستان سرو سوى بوستان آيد همى
آفرين و مدح سود آيد همى گر به گنج اندر زيان آيد همى.
در آغاز کتاب در خلوت غزل می خوانیم
پيش‌گفتار 11
انتخاب روحِ ايرانى 15
شعر، موسيقى، غزل 23
پيوندى عميق 25
مقدمه 27
رودكى بلخى 39
سنايى غزنوى 42
انورى 47
جمال‌الدين عبدالرزاق اصفهانى 53
خاقانى شروانى 58
عطّار نيشابورى 64
فخرالدين عراقى 86
فريد اصفهانى 94
همام تبريزى 96
نزارى قهستانى 101
زندگى نامه : 101
اوحدى مراغه‌اى 107
خواجوى كرمانى 125
عماد فقيه كرمانى 142
عبيد زاكانى 156
سلمان ساوجى 158
شاه نعمت‌الله ولى 173
عبدالرحمان جامى 177
بابافغانى شيرازى 191
كمال‌الدين محتشم‌كاشانى 200
وحشى بافقى 211
شيخ بهايى 220
عرفى شيرازى 224
نظيرى نيشابورى 233
شرف‌الدين شاپورتهرانى 239
فصيحى هروى 243
ابوطالب كليم‌كاشانى 246
طالب آملى 251
فياض لاهيجى 265
صائب تبريزى 272
ملامحسن‌فيض‌كاشانى 285
بيدل دهلوى 296
حزين لاهيجى 304
هاتف اصفهانى 322
سحاب اصفهانى 330
مجمر اصفهانى 337
واله اصفهانى 339
نشاط اصفهانى 342
زرگر اصفهانى 348
يغماى جندقى 349
فروغى بسطامى 353
قاآنى شيرازى 362
سروش اصفهانى 368
ميرزا حبيب خراسانى 370
وقار شيرازى 380
افسر كرمانى 384
وحدت كرمانشاهى 386
اديب نيشابورى 388
عبرت نائينى 392
فصيح‌الزمان شيرازى 399
شوريده‌ى شيرازى 403
صفاى اصفهانى 414
سرخوش تفرشى 416
صغير اصفهانى 418
اقبال لاهورى 422
عارف قزوينى 427
ابوالقاسم لاهوتى 433
محمود تندرى 436
ملك‌الشعراى بهار 438
نظام وفا 443
فرخى يزدى 448
يحيى ريحان 452
جلال‌الدين همايى 454
حسين پژمان بختيارى 458
محمدحسين شهريار 461
قاسم رسا 466
ذوقى همدانى 469
رعدى آذرخشى 472
رهى معيرى 477
اميرى فيروزكوهى 482
ابراهيم صهبا 489
مؤيد ثابتى 492
هادى پيشرفت 496
ابوالحسن ورزى 498
احمد گلچين معانى 502
فريدون توللى 509
على اشترى 514
رحيم معينى كرمانشاهى 520
عبدالعلى اديب برومند 524
اسماعيل نواب صفا 528
پروين دولت‌آبادى 532
مشفق كاشانى 538
سياوش كسرايى 543
فريدون مشيرى 547
عبدالله الفت 556
نظمى تبريزى 560
مهرداد اوستا 571
شرف‌الدين خراسانى 576
هوشنگ ابتهاج 579
سيمين بهبهانى 587
مهدى اخوان‌ثالث 599
نادر نادرپور 607
فخرالدين مزارعى 611
فروغ فرخزاد 616
منوچهر نيستانى 618
پرويز خائفى 621
نوذر پرنگ 623
محمدرضا شفيعى‌كدكنى 625
سيدعلى موسوى‌گرمارودى 630
محمدعلى بهمنى 633
حسين منزوى 639
سيدحسن حسينى 653
سلمان هراتى 658
قيصر امين‌پور 661
تك غزل‌ها 668
فهرست منابع 701
پيش‌گفتار
گامى بلند در راهى بى‌پايان
كتاب «در خلوت غزل» كه به كوشش آقاى دكتر رضا شيرزادى تدوين شده، جاى خالى يك منبع مهم ادبى را براى پژوهش در عرصه غزل پر كرده است و مى‌تواند مرجع معتبر و قابل اعتمادى براى بررسى غزلِ فارسى، شناخت سرچشمه‌هاى آن و درك تحول آن طى تاريخ به شمار آيد. غزل، فخر ادب پارسى است و در سير تاريخى خود به مهم‌ترين نوع ادبى ايران تبديل شده است. از اين رو در عرصه پژوهش‌هاى ادبى، غزل‌پژوهى جايگاه ويژه‌اى را به خود اختصاص مى‌دهد.
در رهگذر ايام و در ميان سخن سرايان و پارسى گويان، غالبآ اديب به كسى گفته مى‌شده كه توانايى سرودن غزل داشته باشد. از اين رو غزل، ملاك و معيارى براى سنجش توانايىِ اهل ادب به شمار مى‌آمده است. در دوره كنونى و به رغم رواج قالب‌هاى نوينى همچون شعر نيمايى، شعر سپيد و شعر آزاد، هنوز هم غزل بر تارك ادبيات معاصر نشسته و جايگاه شامخ و استوار خود را در ميان انواع ادبى معاصر از دست نداده است. تداوم غزل به عنوان يكى از قالب‌هاى ادبىِ زنده و رايج، جدا از تداوم حيات جنبه‌هاى معنوى و عاطفىِ غزل‌سرايى سنتى، به معناى بقاى نظام مدوّن وزنِ شعر فارسى در قالب‌هاى عروضى است. در هر صورت هيچ غزلى بدون يكى از اوزان ثبت شده پيشين (و يا همراه با اصلاحاتى در اوزان گذشته) نمى تواند شكل بگيرد و همين امر، راه را براى تحول و تكامل وزن در آينده ادبيات ايران باز مى‌گشايد.
از اين گذشته، تصور هر گونه سيمايى از عشق در سرزمين ما بدون توجه به غزل، به عنوان اصلى‌ترين واگويه اديبانه عشق، در ميان ما ايرانيان ناممكن است. آنچه در اين مجموعه، از تاريخِ كمابيش هزار ساله غزل گِرد آمده است، نمونه چشمگيرى از نمايش اين سير تاريخى و چگونگىِ تحول غزل در طول ايّام بوده است. اين مجموعه شامل نمونه‌هاى غزل، از بيش از
صد شاعر دوره كهن و معاصر است و براى پژوهشگران ادب فارسى، ميدانى گسترده براى تحقيقات ادبى بر روى اين جلوه‌ها و چهره‌هاى بارزِ غزل، در ادبيات ما است. براى نمونه مى‌توان اين زمينه‌ها را براى عرصه تحقيق بر روى اين مجموعه انتخاب كرد :
– بحث پيرامون وزن و بسامد اوزان عروضى در غزل‌هاى حاضر
– بحث پيرامون رديف و نقش واژگان سازنده رديف در ساختار اين غزل‌ها
– بحث پيرامون قافيه و روش‌هاى شكل‌گيرى قافيه در غزل‌هاى برگزيده
– مقايسه عشق حقيقى و مجازى در غزل‌ها
– شيوه‌هاى تصويرآفرينى و صور خيال و كاربرد آرايه‌هاى علم بيان
– شناخت آرايه‌هاى لفظى و بررسى بسامد و تحول اين آرايه‌ها در گذر تاريخى
– بررسى ظرفيت‌هاى موسيقيايى غزل‌ها و جايگيرى هر يك از آنها در دستگاه‌ها و گوشه‌هاى رديف آوازى موسيقى ايرانى
– بررسى زبان‌شناختى و درك تحول زبان در مقولات آواشناختى، واژه‌شناختى و همچنين در صورت نحوى و تركيبى كلام در جريان تاريخ شكل‌گيرى غزل هاى حاضر
– بررسى سبك‌شناختىِ اين غزل‌ها و استخراج تفاوت‌هاى سبكى آنها
– بررسى ابيات مطلع و مقطع و چگونگى حُسن آغاز و حُسن ختام در اين غزل‌ها
در اين كتاب البته جاى سه غزل‌سراى بزرگ، تعمدآ خالى است: مولانا ، سعدى و حافظ. چرا كه بى‌گمان از ميان غزل‌هاى آنان، برگزيدن چند غزل، دشوار و چه بسا ناممكن مى‌نموده است. اين سه شاعر، در اوج غزل سنتى ايران قرار گرفته‌اند و همه غزل‌هاى آنها در مذاق اهل ذوق، شيرين است. ملاك اين حلاوت و پسند را بايد آن بدانيم كه غالب غزل‌هاى اين سه شاعر بزرگ، توسط اهل موسيقى، براى آواز و يا تصنيف برگزيده شده‌اند و همين بس كه بسيارى از آنها با نواى جاودانه استادانِ آواز، در خاطره مشتاقانِ ادب ثبت و ضبط شده‌اند.
در عهد قاجار، فرصت‌الدوله شيرازى كتابى فراهم آورد با عنوان بحورالالحان. او در اين كتاب كه در نوع خود بى‌نظير بوده است، در حد شناخت خود از موسيقى و اوزان عروضى، طى دسته بندى جالبى براى هر وزن، گوشه‌يا گوشه‌هايى را كه در هر يك از دستگاه‌هاى موسيقى ايرانى مى‌توان شعرهاى آن وزن را در آنها به آواز خواند، تعيين كرده است. اگر چه مى‌توان مدعى شد كه كليه اوزان عروضى را در همه گوشه‌هاى رديف آوازى موسيقى ايرانى مى‌توان اجرا كرد، اما جا دارد دكتر رضا شيرزادى چنانچه اين راه را بخواهند ادامه دهند همچون فرصت‌الدوله شيرازى گوشه‌هاى پيشنهادى براى هر وزن را در جلد دومى كه بر اين كتاب ارزشمند مى‌نگارند، ارائه كنند. به ويژه آنكه ايشان خود آشنا به آواز و موسيقى اصيل ايرانى هستند و با اين كار مى‌توانند بابى جديد در انطباق گوشه‌هاى دستگاه‌هاى موسيقى
مقامى ايران با اوزان عروضى شعر پارسى بگشايند.
بى‌ترديد چه براى اهل ادب و يا اهل موسيقى و چه براى زبان‌شناسان و همچنين پژوهندگان تاريخ و فرهنگ ايران زمين، كتاب «در خلوت غزل» دروازه‌اى خواهد بود براى تحقيق و تعمق در احوال سخن سرايان اين سرزمين و سرآغازى مى‌تواند باشد بر پويه پژوهشى آنان كه مى‌خواهند در غزل فارسى تدقيق و تدبّر بيشترى به عمل آورند.
دكتر عطاالله كوپال
تابستان 1392
دیدگاهها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.