زندگی و آثار بزرگ علوی

   “ آقا بزرگ علوی ” ، با خلق داستان هایی چون : ”  چشم هایش  ” ، ”  گیله  مرد  ” ، ”  چمدان  ” ، ”  پنجاه و سه  نفر ” ، ”  ورق پاره های زندان  ”  ، ”  میرزا  ” ، ”  نامه ها  ” ،        ”  سالاری ها  ” و …. بیش از نیم قرن  از چهره های مطرح ادبیات میهن عزیزمان : ” ایران  ”  و از نویسندگان پیشگام و زبردست مکتب جدید  رمان نویسی ” مدرنیته  ” این مرزو بوم بود .

    ”  بزرگ علوی  ” در 13 بهمن ماه سال 1282 خورشیدی در محله ی” چاله میدان تهران ” ، در خانواده یی بازرگان  و مشروطه خواه ،  به دنیا آمد . پدرش ،  ابوالحسن خان ،  پسر حاج صراب ،  از مبارزان آزادی خواه  دوران انقلاب ملّی دموکراتیک مشروطیت ایران  ،  و نماینده ی  دوره ی اوّل  مجلس شورای ملّی بود .

    فعالیت های آزادی خواهانه ی  ” ابوالحسن علوی  ” ،  آن چنان حکومت را نسبت به او حساس کرد که مجبور به مهاجرت سیاسی به ” پاریس ” و ” برلین ” شد و در سال 1303 خورشیدی پسران خود  _  مرتضی ،  مصطفی و آقابزرگ _ را به آلمان برد . ” بزرگ علوی ” ، پس از تحصیل در آلمان در سال 1307 خورشیدی به  وطن بازگشت و تدریس در شیراز و تهران را پیش گرفت .  در همین زمان ، ”  نویسندگی ”  در ابتدا پس از تدریس و بعدها ،  تنها پیشه ی او شد .

    ” بزرگ علوی ” ، در سال 1323 خورشیدی سردبیر مجله ی ادبی ”  پیام نو  ” ، شد و در کنار  ”  صادق  هدایت  ”  و          ”  مجتبی  مینوی  ” ،  به انجام فعالیت های ادبی می پرداخت . در طی این چند سال ،  یک رُمان و دهها داستان کوتاه نوشت . پس از مدّتی ،  به دلایل سیاسی و طرفداری از طبقات زحمتکش جامعه ،  به زندان افتاد و کتاب هایش هم از همان زمان تا سال 1357 خورشیدی  اجازه ی تجدید چاپ پیدا نکرد .

    وی ،  پس از آزادی از زندان  ،  به اروپا رفت و تا بهار سال 1358 خورشیدی   ،  در آلمان ماند . بازگشت ایشان به میهن عزیزمان ” ایران ”  ، چند ماهی دوام نیاورد . و این بار نیز به آلمان عزیمت کرد . در آلمان ، استاد دانشگاه برلین بود و پس از بازنشستگی ، کار پژوهش را انجام می داد .

    ” بزرگ علوی  ” ، در طول زندگی ،  کتاب های فراوانی نوشت که برخی به دلیل سبک نگارش ویژه ی ایشان ،  از کتاب های  معروف فارسی هستند . شاهکار ایشان ، ”  چشم هایش ” بود که با الهام از زندگی  ” محمّد غفاری معروف به  کمال الملک  ”  ( 1224 کاشان – 1319 نیشابور ) ،  نقاش معروف اواخر دوره ی قاجار  و دوره ی ” رضا خان پهلوی ”  است .

    نویسنده در این رُمان ،  با روشی تازه داستان نوشته است . او با کنار هم گذاشتن قطعات پراکنده ی یک ماجرا  ،  طرحی کلّی آفریده که بر حدس و گمان تکیه دارد . در سایر آثار این نویسنده ی سرشناس ،  هم چون ”  چمدان ” ،  ”  میرزا  ” ، و ”  سالاری ها  ” ،  گونه ای رمانتیسم اجتماعی به چشم می خورد که اوج آن را  در داستان ”  گیله مرد  ” ،  می توان دید .

    مضمون بیشتر داستان های ”  بزرگ علوی  ” ، از آرمان های سیاسی  و حزبی اش ،  الهام گرفته است . قهرمانان قصه هایش مانند خود او ،  انسان های ناکامی هستند که دور از وطن ،  در غربت و آوارگی  ، به سر می برند . وی ،  در 21 بهمن ماه سال 1375 خورشیدی  در سن  93سالگی در برلین آلمان ،  چون شمع ، به خاموشی گرایید .

    به طور کلّی زندگی ”  آقا بزرگ علوی  ” ،  را می توان به چند دوره طبقه بندی کرد . اوّل ، تحصیل در آلمان قبل از جنگ جهانی اوّل ،  آشنایی با رمانتیسم آلمانی و آشنایی با نویسندگانی  هم چون : ”  هاینریش  هاینه  ” ،  ” هرمان هسه ” ، ”  فئودور داستایوسکی  ” ، ”  ماکسیم گورکی ” ، ” یوهان فردریک شیلر” ، ”  برتولت برشت  ” ، ”  برنارد شاو ” ،  ”  آنتوان چخوف ” ، ” ارنست فیشر  ”  و ….

    دوّم ، آمدن به ایران ،  آشنایی با ”  صادق هدایت ” ، گرایش شدید به ایرانی گری ،  تشکیل گروه اربعه ، آشنایی با ”  دکتر تقی ارانی  ” ، آشنایی با جهانی نگری های اجتماعی و سوسیالیسم علمی  توقیف  و زندانی شدن .

    سوّم ، آزادی از زندان  ،   مشارکت در تشکیل حزب توده ایران ، سردبیری مجله ی  پیام نو ،  همکاری با مجلات سخن ،  مردم و ….  نگارش و نشر داستان های رئالیستی ،  شرکت در فعالیت های اجتماعی  و فرهنگی .

    چهارّم ،  کودتای انگلیسی – آمریکایی 28 مرداد 1332 خورشیدی ،  اقامت طولانی در اروپا ،  بازگشت موقتی به ایران،  عزیمت مجدد به اروپا و وفات در برلین آلمان .

   ”  بزرگ علوی  ” ، هنگام تحصیل و اقامت در آلمان ،  با آثار نویسندگان اروپایی  آشنا شد و از ادبیات اروپایی تاثیر پذیرفت  . آشنایی او از نوجوانی  با ادبیات و هنر  آلمان و اروپا از جمله آشنایی اش با زبان آلمانی ،  در کنار استعداد ذاتی او برای نویسندگی  زمینه یی شد که در حدود یک سال پس از ورود به ایران  با ترجمه ی کتاب  ”  دوشیزه ی اورلئان ”  اثر ”  شیلر  ” و       ”  کسب و کار خانم وارن  ” اثر ” جرج  برنارد شاو ” ،  در راه شناساندن نویسندگان بزرگ اروپایی به ایرانیان  ، گام بردارد . آثاری را که ” بزرگ علوی ” ،  به زبان فارسی ترجمه کرده است . دقیق  روان ،  شیوا و  دل انگیز بوده و در عین حال ،  از سادگی خاصی برخوردار می باشد .

    او ،  در سال 1309 خورشیدی با ”  صادق هدایت  ” ، آشنا شد و در همین سال این دو به فکر افتادند تا در باره ی هجوم های تاریخی که به ایران شده و صدماتی که طی این هجوم ها به فرهنگ ایران وارد شده ،  داستان بنویسند . با پیوستن ”  شین پرتو ” ،  به آنان ”  کتاب انیران ” را در سال 1310 خورشیدی نوشتند که شامل سه داستان بود . در این  ایام ”  مجتبی مینوی ” ، ”  عبدالحسین نوشین  ”  و ”  مسعود فرزاد  ” به آنان پیوستند .  در آن دوران ،  به این گروه : ”  گروه اربعه ” لقب دادند .

   پس از آن ”  بزرگ علوی ” ، داستان ”  باد سام ” را نوشت . در این داستان ،  خواننده با طرز تفکر ویژه ی او مواجه می شود که به گونه یی خاص گذشته ی تاریخی ایران را می ستاید تا آن جا که انگار در تاریخ آغازین ایران ،  همه ی پدیده ها ستایش برانگیز بوده اند و در تاریخ حاضر ،  همه ی آن ها به زشتی ، پلیدی و خشونت گرویده اند . کمتر از یک سال از فعالیت ” بزرگ علوی ” در گروه اربعه نمی گذشت که وی با ”  دکتر تقی ارانی ” در سال 1309 خورشیدی  آشنایی مجدد پیدا کرد .

    سابقه ی این آشنایی ، به سوابق دوستی و فعالیت فکری و سیاسی ” دکتر تقی ارانی ” با ابوالحسن و مرتضی علوی ( پدر و برادر بزرگ او ) ،  در آلمان کشیده می شد . پس از پیوستن ”  ایرج اسکندری  ”  به این دو نفر ،  نخستین شماره ی مجله ی ” دنیا ” را در  یکم بهمن ماه سال 1313 خورشیدی در تهران منتشر کردند .  ” بزرگ علوی ” یکی از سه عضو هیات تحریریه ی این مجله بود که هدفش را شناساندن آخرین دستاوردهای دانش و صنعت و فن و هنر جهان آن روز، به جوانان و دانشجویان ایرانی قرار داده بود . هر چند شهرت اصلی ” بزرگ علوی ” به عنوان یکی از نویسندگان پیشگام در ادبیات جدید و معاصر ایران است . ولی آشنایی او با ” دکتر تقی ارانی ” و در نتیجه همکاری هایش با نشریه ی ”  دنیا  ” که در نهایت به دستگیری او ،  همراه با گروه  موسوم به ”  53 نفر  ” در سال 1316 خورشیدی منجر شد ؛ اشتهار ادبی او را با نوعی شهرت سیاسی در هم آمیخت .

    ” بزرگ  علوی ” قبل از زندانی شدن ، در سال 1313 خورشیدی مجموعه ی داستان ” چمدان ” را که در برگیرنده ی شش داستان کوتاه است ، منتشر کرد . او در این مجموعه ،  روانشناسی فردی و جایگاه اجتماعی را در هم می آمیزد که البته آن هم در نتیجه ی تاثیر اکسپرسیونیسم آلمانی بود . به همین جهت از رویه ی قبلی خود در داستان ” باد سام ” تغییر مسیر داده و  دیدی اجتماعی ،  انتقادی و طنز آمیز دارد . با آن که ” چمدان ” از نخستین کارهای او در حوزه ی داستان نویسی است ، ولی او را به عنوان یک داستان نویس برجسته ،  به جامعه محدود روشنفکری و کتاب خوان ایران آن روز ، معرفی کرد .

    ” آقا بزرگ علوی  ” ،  پس از دستگیری و محاکمه ،  به هفت سال زندان محکوم شد . ولی در مهرماه سال 1320 خورشیدی ،  با برکناری ”  رضا خان پهلوی  ” از قدرت سیاسی  ؛   پس از چهار سال و نیم از زندان آزاد شد .

    هر چند سال های زندان برای ” علوی ” به قول خودش ،  صدمات سنگین شخصی و خانوادگی به همراه داشت . امّا ، نتیجه ی آن ، آفرینش های ماندنی در ادبیات معاصرمیهن عزیزمان ایران  شده است . نخستین آن ها ” ورق پاره های زندان ” است که در سال 1321 خورشیدی  ،  به چاپ رسید . این کتاب یادداشت های دوران زندان اوست که آن ها را روی پاره های کاغذ ، سیگار ، میوه و ….می نوشت و فضای زندان را با بیانی عاطفی یا به گونه یی داستان وار توصیف می کرد و به بیرون می فرستاد. دو سال پس از آن ، کتاب ”  پنجاه و سه نفر ” را در سال 1323 خورشیدی نوشت که گزارش گونه یی از رویدادهای زندان است . بر همین بستر ،  مجموعه ی داستانی ” نامه ها ” در سال 1337 خورشیدی از او منتشر شد .

    ” چشم هایش ” که برخی آن را بهترین اثر ” آقا بزرگ علوی ”  می دانند ،  داستان بلندی است که در سال 1330 خورشیدی به زیور چاپ آراسته گردید . و در سال 1338 خورشیدی  ، به زبان آلمانی هم ترجمه و منتشر شد . این کتاب از معدود آثار فارسی است که در مرکز آن یک زن با تمام عواطف و ارتعاشات روانی و ذهنی آن قرار گرفته است . سال های 1330-1320 خورشیدی اوج شکوفایی نویسندگی ”  آقا بزرگ علوی ” است .

    در این فاصله ،  علاوه بر کارهای قلمی ،  در زمینه ی فرهنگی از جمله کمک به تشکیل نخستین کنگره نویسندگان ایران ( سال 1325 خورشیدی ) هم فعال بود . وی ،  به دلیل بیماری در فروردین ماه سال 1332 خورشیدی به اروپا سفر کرد . در همین سال کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی  در ایران رخ داد و او به ناچار در مهاجرت ماند . بعد از مدّتی در دانشگاه ”  همبولدت  –  آلمان ” ، به کار تحقیق و تدریس مشغول شد . ”  میرزا  ” ، اوّلین مجموعه ی داستان اوست که  شامل پنج داستان کوتاه است و به طور تقریب 15 سال پس از مهاجرتش ،  چاپ شد .

    در سال 1354 خورشیدی ،  داستان ”  سالاری ها ” ، منتشر شد و آخرین اثرش هم ” موریانه ” نام دارد . زندگی طولانی در مهاجرت  هیچ گاه او را از یاد ایران غافل نکرد و در تمام این سال ها ،  کار او در مقام استادی دانشگاه ،  در ارتباط با فرهنگ و ادب  ایران و ایران شناسی بود و درطول این مدّت آثار با ارزشی در همین رابطه نوشت . کتاب ”  تاریخ ادبیات جدید  ایران و پیشرفت آن  ” را به زبان آلمانی و در سال 1338 خورشیدی نوشت .

” آقا بزرگ علوی “، برخی از آثار ارزشمند ادبیات فارسی را هم به زبان آلمانی ترجمه کرد که از جمله ترجمه ی شعرهای ”  حکیم عمر خیام نیشابوری  ” و نیز ترجمه ی ” هفت پیکر ” اثر برجسته ی    ” حکیم نظامی گنجوی ” را می توان نام برد . از دیگر تلاش های ُپر ارزش او طی سال های مهاجرت ،  تدوین فرهنگ لغات فارسی به آلمانی است . علاوه بر این ها در زمینه ی تاریخ معاصر ایران هم کتابی به زبان آلمانی نوشته است . آخرین کار او تدوین و تالیف کتاب ” آموزش زبان فارسی به آلمانی ” بود .

” سیاوش  رضازاده  –  رشت “

آدینه 11 بهمن ماه سال 1392 خورشیدی