عیسا

توضیحات

گزیده ای از متن کتاب عیسا نوشتۀ شارل گنیبر

 

یادداشتِ مترجم

در سراسرِ کتابِ عیسا، تمامِ آیاتِ نقل‌ شده از متونِ « عهدِ عتیق» و « عهدِ جدید» ترجمه‌یِ خودِ من است. عباراتی که در این آیات درونِ گیومه یا کروشه آمده، جملگی، یا برایِ عطفِ توجهِ خواننده بوده است یا برایِ تفسیر و توضیحِ مطلب. در تمامِ این متون، به تفاوتِ معنیِ دو واژه‌یِ « خدا» و « خداوند» نیز باید توجه داشت. معنیِ « خدا» معلوم است، اما در تمامِ این متون « خداوند» به‌معنیِ « سَرور»، « فرمانروا»، یا « صاحب» آمده است.

 

در آغاز این کتاب می خوانیم

 

فهرست

 

پیشگفتارِ مترجم………………………………………………………………………….. 13

 

درآمد………………………………………………………………………………………. 25

1 معضلِ منشاءِ مسیحیت…………………………………………………………………………………. 25

2 منابعِ شرحِ زندگیِ عیسا……………………………………………………………………………….. 37

1 گواهیِ مشرکان……………………………………………………………………………………….. 37

2 گواهیِ یهودیان……………………………………………………………………………………….. 42

3 گواهیِ مسیحیان……………………………………………………………………………………… 50

4 گواهیِ مستقیمِ « عهدِ جدید» : انجیل‌ها……………………………………………………. 56

5 منابعِ « انجیل‌هایِ همانند»………………………………………………………………………… 68

6 روایاتِ رسولان راجع به سرگذشتِ عیسا……………………………………………….. 77

7 روایاتِ رسولان راجع به شخصیت و تعالیمِ عیسا…………………………………… 86

8 انجیل‌هایِ غیرِرسمی……………………………………………………………………………….. 94

نتیجه‌گیری…………………………………………………………………………………………………………….. 98

توضیحاتِ مترجم ـ درآمد………………………………………………………………………………….. 102

بخشِ اول

 

زندگیِ عیسا

 

فصلِ اول، موجودیتِ تاریخیِ عیسا………………………………………………… 117

1 صورتِ مسئله……………………………………………………………………………………………. 117

2 تفسیرِ اسطوره‌ییِ نهضتِ مسیحی………………………………………………………………. 123

3 نقدِ نظریه‌هایِ هوادارِ عیسایِ اسطوره………………………………………………………… 126

توضیحاتِ مترجم، فصلِ اول………………………………………………………………………………. 133

فصلِ دوم، نام : عیسایِ ناصری………………………………………………………. 135

1 صورتِ مسئله……………………………………………………………………………………………. 135

2 عیسایِ ناصری…………………………………………………………………………………………… 137

3 نظریه‌ها و احتمالات…………………………………………………………………………………… 148

توضیحاتِ مترجم، فصلِ دوم……………………………………………………………………………… 153

فصلِ سوم، زادگاه و تاریخِ تولدِ عیسا……………………………………………… 157

1 ناصره یا بیت لِحِم………………………………………………………………………………………. 157

2 گواهی‌هایِ جورواجورِ انجیل‌ها راجع به تاریخِ ولادت………………………………. 164

توضیحاتِ مترجم، فصلِ سوم…………………………………………………………………………….. 175

فصلِ چهارم، خانواده‌یِ عیسا و چگونگیِ ولادتِ او…………………………….. 183

1 پدر و مادرِ عیسا : یوسف و مریم………………………………………………………………. 183

2 چگونه « متّا» و « لوکاس» روایتِ « تبارِ داودی»

را با روایتِ « باردار شدنِ باکره» آشتی می‌دهند………………………………………………. 195

3 رشد و پیشرفتِ افسانه‌یِ زایمانِ باکره……………………………………………………….. 210

4 نخست‌زادِ مریم…………………………………………………………………………………………. 213

توضیحاتِ مترجم، فصلِ چهارم………………………………………………………………………….. 218

فصلِ پنجم، کودکی و تحصیلاتِ عیسا…………………………………………….. 231

1 صورتِ مسائل…………………………………………………………………………………………… 231

2 محیطِ مذهبیِ دورانِ کودکیِ عیسا……………………………………………………………… 239

توضیحاتِ مترجم، فصلِ پنجم……………………………………………………………………………. 246

فصلِ ششم، بعثتِ عیسا………………………………………………………………. 249

1 سائقه‌یِ اولیه……………………………………………………………………………………………… 249

2 بعد از تعمید………………………………………………………………………………………………. 267

توضیحاتِ مترجم، فصلِ ششم……………………………………………………………………………. 274

فصلِ هفتم، عیسا در دورانِ رسالت…………………………………………………. 287

1 سیمایِ ظاهریِ عیسا……………………………………………………………………………. 287

2 وضعیتِ ذهنیِ عیسا…………………………………………………………………………….. 294

3 وضعیتِ روانیِ عیسا……………………………………………………………………………. 303

توضیحاتِ مترجم، فصلِ هفتم…………………………………………………………………………….. 314

فصلِ هشتم، رسالتِ عیسا……………………………………………………………. 333

1 اهمیتِ محیط…………………………………………………………………………………………….. 333

2 معجزاتِ عیسا…………………………………………………………………………………………… 339

توضیحاتِ مترجم، فصلِ هشتم…………………………………………………………………………… 359

فصلِ نهم، مدتِ رسالتِ عیسا……………………………………………………….. 377

توضیحاتِ مترجم، فصلِ نهم………………………………………………………………………………. 387

فصلِ دهم، موفقیتِ عیسا…………………………………………………………….. 391

1 ناهمسازیِ منابعِ تحقیق……………………………………………………………………………… 391

2 حواریان…………………………………………………………………………………………………….. 398

3 دوره‌گردی‌هایِ عیسا…………………………………………………………………………………. 406

توضیحاتِ مترجم، فصلِ دهم……………………………………………………………………………… 416

 

بخشِ دوم

 

تعالیمِ عیسا

 

فصلِ یازدهم، اطلاعاتِ ما……………………………………………………………. 439

1 اسناد و مدارک…………………………………………………………………………………………… 439

2 سخنانِ عیسا………………………………………………………………………………………………. 447

3 دلایلِ امیدواری………………………………………………………………………………………….. 451

4 شکل و قالبِ سخنانِ عیسا………………………………………………………………………… 454

توضیحاتِ مترجم، فصلِ یازدهم…………………………………………………………………………. 456

فصلِ دوازدهم، قالبِ تعالیمِ عیسا…………………………………………………… 461

1 سرشتِ بنیادینِ موعظه‌هایِ عیسا……………………………………………………………….. 461

2 مشخصه‌هایِ کلّیِ مواعظِ عیسا………………………………………………………………….. 465

توضیحاتِ مترجم، فصلِ دوازدهم………………………………………………………………………. 477

فصلِ سیزدهم، دعویِ مرجعیت………………………………………………………. 481

1 صورتِ مسئله……………………………………………………………………………………………. 481

2 پسرِ خدا……………………………………………………………………………………………………. 484

3 مسیح………………………………………………………………………………………………………… 497

پسرِ داود…………………………………………………………………………………………………. 497

پسرِ انسان……………………………………………………………………………………………….. 500

مسیح………………………………………………………………………………………………………. 512

توضیحاتِ مترجم، فصلِ سیزدهم……………………………………………………………………….. 536

فصلِ چهاردهم، عیسا و یهودیت……………………………………………………. 579

1 معنا و مقصودِ تعالیمِ عیسا…………………………………………………………………………. 579

2 عیسا و « تورات»………………………………………………………………………………………… 581

3 عیسا و « معبد»…………………………………………………………………………………………… 593

توضیحاتِ مترجم، فصلِ چهاردهم……………………………………………………………………… 602

فصلِ پانزدهم، مسئله‌یِ جهانی شدن ـ کلیسا……………………………………… 615

1 صورتِ مسئله……………………………………………………………………………………………. 615

2 کلیسا…………………………………………………………………………………………………………. 621

توضیحاتِ مترجم، فصلِ پانزدهم………………………………………………………………………… 630

فصلِ شانزدهم، مفهومِ « ملکوت»……………………………………………………. 643

1 نظریه‌هایِ موجود………………………………………………………………………………………. 643

2 عیسا و برداشتِ یهودی از « ملکوت»…………………………………………………………. 647

3 حضورِ « ملکوتِ» معنوی……………………………………………………………………………. 653

توضیحاتِ مترجم، فصلِ شانزدهم………………………………………………………………………. 667

فصلِ هفدهم، استقرارِ « ملکوت»…………………………………………………….. 681

1 نحوه‌یِ ظهورِ « ملکوت»…………………………………………………………………………….. 681

2 قرارگاه و دوامِ زمانیِ « ملکوت»…………………………………………………………………. 686

3 شرط‌هایِ ورود به « ملکوت»……………………………………………………………………… 688

توضیحاتِ مترجم، فصلِ هفدهم…………………………………………………………………………. 694

فصلِ هجدهم، مهم‌ترین مفاهیم در تفکرِ عیسا : خدا……………………………… 703

1 صورتِ مسئله : سؤالاتِ اصلی…………………………………………………………………… 703

2 مفهومِ خدا…………………………………………………………………………………………………. 704

3 مفهوم پدرانگیِ خدا…………………………………………………………………………………… 712

4 عملِ خدا…………………………………………………………………………………………………… 719

توضیحاتِ مترجم، فصلِ هجدهم……………………………………………………………………….. 725

فصلِ نوزدهم، اصولِ اخلاقیِ عیسا…………………………………………………. 743

1 نقطه‌یِ عزیمت : توبه………………………………………………………………………………… 743

2 روحِ اصولِ اخلاقیِ عیسا…………………………………………………………………………… 748

3 شریعتِ عشق……………………………………………………………………………………………. 752

4 گذرانِ عیسا………………………………………………………………………………………………. 762

توضیحاتِ مترجم، فصلِ نوزدهم………………………………………………………………………… 768

فصلِ بیستم، آخرزمان‌شناسیِ عیسا………………………………………………….. 787

1 درک و دریافتِ عیسا از وقایعِ آخرزمان……………………………………………………… 787

2 داوری……………………………………………………………………………………………………….. 795

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیستم…………………………………………………………………………… 800

فصلِ بیست و یکم، نوآوری‌ها یا بدعت‌هایِ عیسا………………………………… 815

1 بدایعِ تعالیمِ عیسا………………………………………………………………………………………. 815

2 زمان، و تعالیمِ عیسا…………………………………………………………………………………… 822

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و یکم………………………………………………………………… 825

 

بخشِ سوم

 

مرگِ عیسا و دینِ عیدِ پاک

 

فصلِ بیست و دوم، عیسا در اورشلیم………………………………………………. 831

1 صورتِ مسئله……………………………………………………………………………………………. 831

2 محیطِ اورشلیم…………………………………………………………………………………………… 836

3 چند روایتِ مهم………………………………………………………………………………………… 842

1 روایتِ پاکسازیِ « معبد»……………………………………………………………………….. 842

2 روایتِ مسح شدنِ عیسا در بیتِ عَنیا……………………………………………………. 844

4 معضلِ گاه‌شناسی……………………………………………………………………………………….. 847

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و دوم…………………………………………………………………. 857

فصلِ بیست و سوم، شامِ آخر………………………………………………………… 877

1 تدارکِ شام………………………………………………………………………………………………… 877

2 پیشگوییِ خیانتِ یهودا………………………………………………………………………………. 883

3 آیینِ قربانیِ مقدس ( عشایِ ربّانی )…………………………………………………………….. 886

4 نتیجه‌گیری………………………………………………………………………………………………… 904

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و سوم………………………………………………………………… 907

فصلِ بیست و چهارم، مصائبِ مسیح : خیانت، بازداشت، محاکمه……………… 929

1 خیانت……………………………………………………………………………………………………….. 929

2 بازداشتِ عیسا…………………………………………………………………………………………… 939

3 محاکمه‌یِ عیسا…………………………………………………………………………………………. 946

4 روایاتِ فرعی…………………………………………………………………………………………….. 955

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و چهارم……………………………………………………………… 961

فصلِ بیست و پنجم، مصائبِ مسیح : بر دارِ صلیب……………………………….. 989

1 روایاتِ مقدماتی………………………………………………………………………………………… 989

2 بر دارِ صلیب……………………………………………………………………………………………… 995

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و پنجم…………………………………………………………….. 1014

فصلِ بیست و ششم، رستاخیز……………………………………………………… 1025

1 نقدِ منابع…………………………………………………………………………………………………. 1025

2 تدفینِ عیسا…………………………………………………………………………………………….. 1026

3 کشفِ گورِ خالی……………………………………………………………………………………… 1031

4 ظهورهایِ « خداوندِ برخاسته»………………………………………………………………….. 1041

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و ششم……………………………………………………………. 1058

فصلِ بیست و هفتم، دینِ عیدِ پاک………………………………………………… 1083

1 صورتِ مسئله…………………………………………………………………………………………. 1083

2 چگونگیِ ظهورها……………………………………………………………………………………. 1086

3 کارکردِ ظهورها……………………………………………………………………………………….. 1094

4 رویش و رشدِ افسانه………………………………………………………………………………. 1104

5 نتیجه‌گیری……………………………………………………………………………………………… 1114

توضیحاتِ مترجم، فصلِ بیست و هفتم…………………………………………………………….. 1117

سخنِ پایانی………………………………………………………………………….. 1137

توضیحاتِ مترجم، سخنِ پایانی……………………………………………………………………….. 1139

 

پیوست‌ها : مقالاتِ مترجم……………………………………………………………………………….. 1141

پیوستِ 1……………………………………………………………………………………………………. 1143

پیوستِ 2……………………………………………………………………………………………………. 1165

پیوستِ 3……………………………………………………………………………………………………. 1193

منابع و مآخذِ مؤلف…………………………………………………………………………………………. 1215 تعلیقه            1235

 

 

                                                    اصغر رستگار

 

پیشگفتارِ مترجم

 

آنان که « عهدِ جدید در بوته‌یِ نقدِ عقلی»^* را خوانده اَند، می‌دانند که در آن کتاب، مبحثِ « عیسا» ـ که مهم‌ترین شخصیتِ «کتبِ عهدِ جدید» است و قاعدتاَ می‌بایست موضوعِ بحثی مبسوط و جامع باشد ـ چنان که شاید و باید موردِ بحث و بررسی قرار نگرفته است. البته، در آن کتاب، « عیسا»یِ گنیُبر نیز موردِ استفاده قرار گرفته و در مباحث مربوط به عیسا بارها به نظراتِ او نیز استناد شده، اما حقِ مطلب ادا نشده است. دلیلِ این نقص آن بود که گنیُبر در این مبحث به راستی کار را تمام کرده بود، و من، اگر می‌خواستم نظراتِ او را نقل کنم، آن کتاب عملاً به صورتِ کتابی دوجلدی درمی‌آمد که یک جلداَش تألیف می‌شد و جلدِ دیگراَش ترجمه، چرا که از هیچ یک از مباحثِ کتابِ گنیُبر نمی‌شد گذشت. به همین دلیل، من در نقدِ انجیل‌ها و در مبحثِ مربوط به عیسا، به همان مختصر بسنده کردم، تا بعد با ترجمه‌یِ کلِ کتابِ گنیُبر، نقص آن کتاب را برطرف کنم.

کتابِ حاضر، از حیثِ روشِ تحقیق، گستره‌یِ بحث، و نگرش و چشم‌انداز، کتابی ست کاملاً متفاوت با کتاب‌هایی از نوعِ « زندگیِ عیسا». در طولِ قرن‌ها، اگر نگوییم هزاران، باری، به جرئت می‌توان گفت صدها جلد کتاب به زبان‌هایِ مختلف، همه با ظاهری تحقیقی و با ادعایِ تحقیق، با عنوانِ « سرگذشتِ عیسا» یا « زندگیِ عیسا» نوشته و منتشر شده است. این کتاب نخستین و تنها کتابی ست که واژه‌یِ « سرگذشت» یا « زندگی» را از عنوانِ خود حذف، و فقط به عنوانِ « عیسا» بسنده کرده است. دلیلِ این کار را خودِ مؤلف در کتاب توضیح داده است، ما فقط به همین مقدار از قولِ او اشاره می‌کنیم :

کتابی که در دست دارید، « شرحِ زندگیِ عیسا» نیست. تنها هدفِ کتاب این است که

^* اصغر رستگار، « عهدِ جدید» در بوته‌یِ نقدِ عقلی»، انتشاراتِ نگاه، چاپِ اول، 1394.

یک بررسیِ نقّادانه از مسائلی به عمل آورد که تحقیقاتِ تاریخی در موردِ موجودیت، فعالیت، و تعالیمِِ عیسا پیشِ رویِ ما نهاده اَند. اگر تصور کنید نکاتِ پراهمیت با شرح و تفصیلِ مبسوط موردِ بررسی قرار گرفته اَند، به راهِ خطا رفته اید. درکِ جامع و مانع از خصلتِ این مطلب را، به‌طورِ کلی، تنها معاینه‌یِ دقیق فراهم تواند کرد. این کتاب، یک بررسیِ علمی ست بینابینِ عامه‌فهم و خاصه‌فهم. ارجاعاتِ عدیده‌یی در پانوشت‌ها آمده است تا خوانندگانی که به موضوع علاقه‌یِ بیشتری دارند بتوانند غور و تعمقی بیش از آنچه در این محدوده عرضه شده به عمل آورند. ( ص. 36 )

« اصلِ بنیادینِ» او چه در خوانشِ متون و چه در بررسی و تحلیلِ آن‌ها این بوده است که متن را باید « با ذهنی خالی از هر گونه پیشداوری» خواند. این کار را سهل و آسان نباید پنداشت. ذهنِ ما پر از پیشداوری و پیشفرض است. پیشداوری هم یعنی اطلاعات، برداشت‌ها و داوری‌هایی که ما پیش از شروع به خوانشِ متن، در بابِ آن متن یا شخصیت‌ـ هایِ آن متن داریم. پس در هر لحظه از خوانشِ متن باید مراقب باشیم که این اطلاعات و برداشت‌هایِ پیشین در خوانشِ ما مداخله نکنند. و این کاری ست بسیار دشوار.

از ثلثِ اولِ قرنِ نوزدهم بود که رویکردِ تاریخی در تمامِ زمینه‌هایِ پژوهشی متداول شد و کوشش برایِ شناختِ مردی که تا آن زمان « آشنا» و « شناخته» محسوب می‌شد ـ یعنی، شناختِ بانیِ بزرگ‌ترین و کامرواترین دینِ تاریخ ـ به شکلی رَوش‌مند و به‌سامان، و در سطحی صرفاً تاریخی، آغاز گردید. تفکرِ پروتستانی، به‌ویژه در آلمان، شخصیتِ عیسا را موضوعِ تحقیق قرار داد و بررسیِ مسئله‌یِ کلیِ سرچشمه و سرآغازِ خودِ مسیحیت نیز از همین نقطه آغاز شد.

ما هرآنچه در بابِ عیسا می‌دانیم مأخوذ از روایاتِ مجموعه‌کتابی ست با عنوانِ « عهدِ جدید» ـ چون منابعِ مشرکان و یهودیان در این خصوص چیزی به ما نگفته اَند. در نتیجه، جنبشِ موسوم به « نقد» نیز، در غایت، متمرکز شد رویِ مواد و مصالحی که همین کتابِ کم‌حجم در اختیار می‌گذاشت. اطلاعاتِ بنیادینِ قابلِ اخذ از این کتاب هم بیشتر منحصر بود به « چهار انجیل». بنایی که در زمینه‌یِ تحلیل یا تفسیر یا گمانه‌پردازی، در آلمان پی افکنده شد و محققانِ سایرِ کشورها، از انگلستان و امریکا گرفته تا بقیه، در بالا بردنِ آن هر یکی به سهمِ خود دستی برآوردند، و شاید بتوان گفت پژوهندگانِ فرانسه در نیمه‌یِ اولِ قرنِ بیستم، آن را به کمال رساندند، متکی بود بر همین پیِ بسیار نازک و بسیار بی‌جان ـ یعنی « چهار انجیل». مهم‌ترین و بنیادی‌ترین پرسشی که ذهنِ محققان و مورخان را معطوفِ خود می‌ساخت، « منشاءِ مسیحیت» بود. این پرسش که « مسیحیت» از کجا و چه کسی سرچشمه گرفته، قرن‌ها بود که پاسخِ حاضر و آماده‌یی داشت :

ـ معلوم است، « مسیحیت» از عیسا و از اورشلیم سرچشمه گرفته است؛ پس « منشاءِ» آن « تعالیمِ عیسا» ست.

تردید در درستیِ این پاسخ، از اوایلِ قرنِ نوزدهم بود که در ذهنِ « ناقدان» بیدار شد و رفته‌رفته ابعادِ غول‌ آسایی به خود گرفت.

نخستین پرسشِ غول‌آسا این بود که : بنا بر روایتِ انجیل‌ها، عیسا با پیروانِ خود ( و به ویژه « دوازده تن رسولِ برگزیده» یِ خود ) به این قصد جلیل را ترک گفت و به یهودیه و پایتختِ آن، اورشلیم، آمد که با صورت دادن به «معجزه‌یی بزرگ»، « ملکوتِ خدا» را مستقر کند. در واقع، گویا اصلِ بنیادینِ رسالتِ او نیز « استقرارِ ملکوتِ خدا» بوده است. حال آن که او نه تنها « ملکوت» را مستقر نکرد، بل که در روزِ سوم یا چهارمِ ورود به اورشلیم، بازداشت و اعدام شد. پیروانِ او نیز به محضِ بازداشتِ او، رمیده و وحشت‌زده، گریختند و به خاستگاهِ خود جلیل بازگشتند. پس، چه توجیهی برایِ بازداشت و اعدامِ او می‌توان یافت؟ چرا نه آن « معجزه‌یِ بزرگ» صورت گرفت و نه آن « ملکوت» مستقر شد؟

عیسا در حالی در خاکِ گور خفت که تمامِ پیروان‌اَش از اورشلیم گریخته و راهِ جلیل را در پیش گرفته بودند. بنا به روایتِ انجیل‌ها، عیسا سه روز در خاکِ گور مانده، و بعد از سه روز از گور بیرون آمده است. یعنی، به جایِ صورت دادن به آن « معجزه‌یِ بزرگ» ـ که « استقرارِ ملکوت» بود ـ معجزه‌یِ بزرگِ دیگری، به نامِ « رستاخیز» ( زنده شدن بعد از مرگ ) را صورت داده است. دومین پرسشِ غول‌آسا این بود که : مقصود از این «رستاخیز» چه بود؟ انجیل‌ها می‌گویند مقصود از رستاخیز این بود که بر پیروانِ خود « ظاهر شود» و بگوید که او فعلاً به آسمان می‌رود ولی به زودی برمی‌گردد و « ملکوت» را مستقر می‌ ـ کند. پیروان او فعلاً باید « انتظار» بکشند. این انتظار، از آن پس « انتظارِ ظهورِ ملکوت» ـ یا به یونانی، « پاروسیا» ـ خوانده شد. پیروانِ او، در طولِ دورانِ این « انتظار برایِ ظهورِ منجی»، مکلف شده بودند کلیسا بسازند و تبلیغ کنند و بر شمارِ پیروانِ او بیفزایند. بنا به روایتِ « عهدِ جدید»، عیسا بعد از این « رستاخیز» بود که هم « خداوند» خوانده شد و هم « مسیح» ( موعظه‌یِ پترس خطاب به یهودیانِ اورشلیم، « اعمالِ رسولان» 2.36 ) :

پس تمامِ بنی اسرائیل به یقین بدانَد که خدا او، یعنی همین عیسایی را که شما به صلیب کشیدید، هم ” خداوند“ کرده است هم ” مسیح“.

« داستانِ انجیلی» از این دو روایت تشکیل شده، و آن دو پرسش دقیقاً حولِ همین دو روایتِ اصلی می‌چرخد. در روایتِ نخست، «پیامِ عیسا» سایه‌گستر است، و آن این که : « توبه کنید زیرا ملکوتِ خدا نزدیک است». در روایتِ دوم، « پیامِ خداوندِ ما عیسامسیح» طنین‌انداز است، و آن این که : « به مسیح ایمان بیاورید زیرا داورِ روزِ بازپسین است او». در روایتِ نخست، خواننده با پیامِ « توبه» رو به رو ست، در روایتِ دوم با پیامِ « پیدایشِ ایمانی (= دینی ) جدید».

مروج و مبلّغِ پیامِ نخست خودِ عیسا ست. « انجیلِ مارکوس» در آیه‌یِ 1.15 نخستین پیامِ عیسا را، در آغازِ رسالت‌اَش، این‌گونه گزارش کرده است:

زمان به آخر رسیده [= آخرزمان است] و ملکوتِ خدا نزدیک است. توبه کنید و به این انجیل [= به این بشارت = به این مژده] ایمان آورید.

همین انجیلِ در آیه‌یِ 9.1 به صراحت از قولِ عیسا آورده است :

هرآینه با شما بگویم : این‌جا کسانی حاضر اَند که طعمِ مرگ نچشند مگر آن که ببینند ملکوتِ خدا با قدرت می‌آید.

مروج و مبلّغِ پیامِ روایتِ دوم شخصیتی ست پائولوس نام که در « عهدِ جدید» از جایگاهی آسمانی برخوردار است. او در « مراسله به گالاتیان» ( آیاتِ 3.23 ـ 3.25 ) پیامِ دوم را به روشن‌ترین وجه این‌گونه بیان داشته است :

لیکن ما، پیش از آمدنِ ” ایمانی که بعدها ظهور کرد،“ در حصارِ شریعت [= در حصارِ دینِ یهود = شریعتِ موسا] محبوس و زندانی بودیم. پس، شریعت راهنمایِ ما بوده است برایِ رساندنِ ما به « مسیح»، تا [ با آمدنِ « مسیح»] ایمان بیاوریم و آمرزیده شویم. اما حالا که [ایمان] آمده است، ما دیگر به راهنما [= یعنی، شریعتِ موسا] نیازی نداریم.

بدیهی ست که ما در این دو روایت با دو تعلیمِ مختلف سر و کار داریم که هر دو را انجیل‌ها به عیسا نسبت داده اَند؛ منتها اولی را به « عیسایِ قبل از مرگ و رستاخیز»، و دومی را به « عیسای بعد از مرگ و رستاخیز».

غیر از دو پرسشِ فوق، پرسشِ دیگری نیز مطرح بود و آن این که : اگر عیسا را شخصیتی تاریخی بدانیم، یعنی قائل باشیم به این که مردی به نامِ عیسا در برهه‌یی از تاریخ ظهور کرده، آنگاه باید بگوییم که دستِ کم پیش از آن که به آسمان برود و به شخصیتی آسمانی بدل شود و دستِ مورخان به دامانِ کبریاییِ او نرسد، در زندگیِ زمینیِ خود، انسانی بوده است مانندِ همه‌یِ انسان‌ها. در این صورت، آیا با استفاده از صدها روایتی که انجیل‌ها در بابِ عیسایِ زمینی (= تاریخی ) و نهضتِ زمینیِ (= تاریخیِ ) او آورده اَند، می‌توان « زندگینامه» یی برایِ عیسا و « تاریخنامه» یی در بابِ نهضتِ او نوشت؟ پاسخِ اولیه این بود که اگر بتوان نوشت، بر این « زندگینامه» یقیناً روایتِ نخست سایه‌گستر خواهد بود. به همین دلیل است که مؤلف در این مورد می‌گوید ( ص. 90 متنِ کتاب ) :

مؤلفانِ انجیل‌هایِ کنونی دغدغه‌یی برایِ توصیفِ ذاتِ « عیسا» نداشته اَند. دغدغه‌یِ ایشان همه معطوفِ ذاتِ « مسیح» ی بوده است که دینِ شان توصیف کرده بود. دغدغه‌یِ ایشان این نبوده است که « آنچه را که می‌دانند» گزارش کنند؛ دغدغه‌یِ ایشان صرفاً این بوده است که آنچه را که باور دارند، به هر نحو، به اثبات رسانند.

تحقیقِ جامع و فراگیر در شخصیتِ تاریخیِ عیسا، از مسئله‌یِ ایمان در ذهنیتِ مردمانِ عادی آغاز شد. نسلِ پیشروِ محققان بر این گمان بودند که کند و کاو در زندگیِ دنیویِ عیسا ربطی به اصول و موازینِ دینی ندارد. بر این باور بودند که از ما فقط همین ساخته است که درکِ خود را از ماهیتِ واقعیِ پیامِ عیسا غنی‌تر و عمیق‌تر کنیم، به چه بودِ رسالتِ او شفافیت بخشیم، و از ابهامِ روایاتِ مربوط به او بکاهیم ـ بیش از این کاری از دستِ ما ساخته نیست.

آلبرت شوایتسر (1875 ـ 1965)، در کارِ حجیمِ خود « تحقیق در تاریخیّتِ عیسا» نوشت : « نخستین چیزی که موضوعِ تحقیق قرار گرفت، کرامات و معجزاتِ عجیب و غریب بود». انجیل‌ها، که سادگی‌شان، قرن‌ها، مسلّم انگاشته می‌شد، معلوم شد هزارتویی ست از غموض و پیچیدگی‌ها. جنبشِ نقدْ تمامِ سادگی‌ها و مسلّم‌ها و همواری‌ها را از بین برد. هر روز که گذشت، آشکارتر شد که انجیل‌ها مطلقاً از دیدگاهِ تاریخی نوشته نشده اَند. معلوم شد انجیل‌ها مجموعاً کتابی ست مخصوصِ تعلیمِ شرعیاتِ نخستین نسل‌هایِ مسیحی. معلوم شد مؤلفانِ انجیل‌ها دغدغه‌یی برایِ نگارشِ « سرگذشتِ» عیسا نداشته اَند بل که می‌خواسته اَند کتابی برایِ آموزشِ آداب و آئینِ جماعاتِ خود بنویسند.

در نتیجه، تعدادِ روایاتِ باورکردنیِ سرگذشتِ عیسا به نحوی حیرت‌انگیز کاهش یافت و در چند روایتِ معدود خلاصه شد. حتّا شور و غیرتِ پژوهشی نیز در موقعیتِ خطیری قرار گرفت. حتّا در میانِ محققانی که مصرّانه می‌خواستند بی‌طرفیِ علمیِ خود را حفظ کنند، معلوم شد در واقع غیرتِ ادامه‌یِ کار را غالباً از یک تعصبِ عاطفی گرفته اَند. نادر بودند محققانی که دلبستگی‌شان صرفاً تاریخی باشد. بیشترِ پژوهندگان، چه اذعان می‌ ـ کردند چه نمی‌کردند، اسیرِ سرپنجه‌یِ تمایلات و پیشداوری‌هایِ مذهبی بودند.

شارل گنیُبر Charles Guignebert ، نویسنده‌یِ کتابِ حاضر، یکی از چند استثنا در این میان بود. خودِ او در این مورد می‌گوید :

مورخ، یعنی کسی که پیشاپیش از هیچ چیز خبر ندارد و به هیچ چیز معتقد نیست. قبل از شروع به کار، مورخ باید خود را از قیدِ هر پیش‌فرضی خلاص کند. یعنی، باید به خود بقبولانَد که به هیچ چیز ایمان یا عقیده، و از هیچ چیز دانش یا اطلاعی ندارد، و فقط یک جستجوگر است. او موظف است تمامِ اسناد و شواهد را موردِ بررسی قرار دهد، و استنتاج‌هایِ خود را بر اسناد و شواهدِ منطقی، قابلِ اعتماد، و قابلِ دفاع متکی سازد نه بر اعتقادات و باورهایِ پیشینِ خود. این کلیشه باید مدام در ذهنِ مورخ تکرار شود چون تجربه نشان داده است که در بسیاری از مسائلِ موردِ بررسی، همین کلیشه است که موردِ بی‌اعتنایی قرار می‌گیرد و از یاد می‌رود. ( ص. 833 متنِ کتاب )

اتکا به این اصلِ ستایش‌انگیز ـ که چه بسا بسیاری حرف‌اَش را بزنند اما نتوانند بدان عمل کنند ـ از معیارهایِ بنیادین در کارِ پژوهشیِ گنیُبر بوده است. خواننده‌یِ کتاب، در جریانِ خوانشِ خود درخواهد یافت که تسلطِ مطلق و همه جانبه بر توده‌یی از موادِ خام ـ که هر کدام‌اَش موضوعِ نقد و بررسی ست ـ کاری ست واقعاً ناممکن. گنیُبر می‌خواست یکی از عالی‌ترین نمونه‌هایِ کارِ پژوهشی را در اروپا ارائه دهد، و از این رهگذر، خود نیز نمونه‌یی شود برایِ پژوهندگان در همه‌یِ زمینه‌ها.

اسارت در سرپنجه‌یِ تمایلات و پیشداوری‌ها را ناقدی چون ماکس مولر،^* صادقانه، اما به صراحت، این‌گونه بیان داشته است :

زیرا هر گاه که روحِ حقیقت در درونِ ما به برخی از گفته‌هایِ انجیل‌ها ایراد می‌گیرد و این گفته‌ها را شایسته‌یِ مقامِ والایِ  بنیانگذارانِ این دین نمی‌داند، می‌توانیم همان حقّی را به خود بدهیم که باستانیان [= یونانیانِ باستان] در موردِ گفته‌هایِ خدایانِ‌ شان در افسانه‌هاشان به خود می‌دادند، یعنی [همانندِ باستانیان] بگوییم : چیزی که شایسته‌یِ [مقامِ]

 

^* Chips from a German Workshop : On the Proper Use of Holy Scriptures.

خدایان نباشد حقیقت ندارد.»

در باب شارل گنیُبر همین قدر می‌دانیم که در سالِ 1867 م. در وال دُ مارنِ Val-de-Marne فرانسه به دنیا آمد، در خانواده‌یی که چندان مذهبی نبود. با آن که تربیتِ مذهبی ندیده بود، در جوانی به تاریخِ مسیحیت دلبستگی یافت. دکترایِ خود را در همین زمینه زیرِ نظرِ ارنست رنان گرفت و از سالِ 1906 در دانشگاهِ سوربُنِ پاریس به تدریسِ تاریخِ مسیحیت پرداخت. از 1919 تا 1937 نیز ریاستِ این بخش را در همین دانشگاه برعهده داشت. در سالِ 1939 نیز درگذشت.

گنیُبر بیش از چهل سال از عمراَش را صرفِ تحقیق و نگارش در جوانبِ مختلفِ تاریخِ مسیحیت کرد. کتابِ حاضر، حاصلِ این چهل سال تحقیقِ دور از تعصب بود، که در سالِ 1933 انتشار یافت و ضمنِ دربرگرفتنِ دانشِ وسیعِ تاریخی، سادگیِ بیان را نیز به نقطه‌یِ کمال رساند.

تمامِ خصوصیاتِ گنیُبر ـ حفظِ سادگی و روانیِ نثر، سرکشیِ وسواس‌آمیز به هر گوشه و کنارِ مطلب، و احتراز از هر گونه علقه و دلبستگیِ شخصی ـ در این کتاب به بهترین و ساده‌ترین شکل، و با بصیرتی تمام، نمود یافته است :

ما در بابِ شخصیتِ عیسا هیچ نمی‌دانیم، از حقایقِ زندگیِ او تقریباً بی‌خبر ایم، از تعالیمِ او بسیار کم می‌دانیم، و در بابِ رسالتِ او فقط می‌توانیم حدس بزنیم.

این، در واقع، خلاصه‌یِ کتابِ حاضر است ـ روایتی کاملاً وارونه از سرگذشتِ شخصیتی شهیر و نامی عالمگیر، آن‌هم در زمانه‌یی که بسیاری از مردمان، که خود را از قیدِ اعتقاداتِ دیرینه رها کرده اَند، همچنان بر این باور اَند که انجیل‌ها مجموعاً سندی ست در شرحِ زندگیِ شخصیتی که حدِ اعلایِ جذابیت و مهربانی و خوبی و کمال بود. از انجیل‌ها عموماً طوری حرف می‌زنند که گویی مؤلفان‌اَش تا جایی که مقدور بوده کوشیده اَند از عیسا تصویری در مقیاسِ جهانی، کاملاً نامرتبط با سنّتِ مسیحی، ارائه کنند؛ و گویا به رغمِ تمامِ کاستی‌ها یا تناقضاتِ موجود در « جزئیاتِ» روایات، در انجیل‌ها چیزی هست که « بنیادین» است و خود به خود عیان می‌شود. گنیُبر، با خلاصه کردنِ بی‌طرفانه‌یِ چکیده‌یِ یک قرن و نیم پژوهشِ فشرده، کوشیده است بنیانِ این تصور را براندازد. کوشیده است خواننده‌یِ فارغ از تعصب را قانع کند که ما از منابعِ موجود نمی‌توانیم چیزِ چندانی دریابیم چرا که این منابع روزنه‌یِ بسیار کوچکی به رویِ واقعیتِ شخصیتی ـ که مثلِ ما انسانی ساخته از گوشت و خون بوده ـ گشوده اَند.

تکه‌پاره‌هایِ پیامِ عیسا، تحقیقاتِ دقیق و موشکافانه‌یی برانگیخته است. در بابِ رسالتِ او هم احتمالاتی داده اَند. در بابِ شرایطِ زندگیِ شخصی و حتّا قالبِ فکریِ او نیز حدسیاتی زده اَند. همه‌یِ این‌ها ممکن است کم و بیش قانع‌کننده باشند. اما ردِ پایِ خودِ این مرد، این عیسایِ تاریخی، و نه عیسایِ انجیل‌ها، طوری محو و ناپدید شده که قابلِ بازیابی نیست. چیزی که با آن بتوان تصویرِ واقعیِ او را بازسازی کرد، باقی نمانده است. تصویری هم که گنیُبر از چهره‌یِ درونی و برونیِ او کشیده، تصویری ست که دیگر از این ساده‌تر و بی رنگ ولعاب‌تر نمی‌توان ساخت.

اصلِ مطلب این است که اسناد و مدارکِ کافی، برایِ بازسازیِ این تصویر، در دست نیست. فقر و آشفتگیِ محتویاتِ انجیل‌ها، به ویژه در توصیفِ مؤمنانه‌یِ مردی که حاملِ وحیِ الاهی تلقی می‌شد، منحصر است به روایتِ چند رفت و آمد، چند معجزه، و چند موعظه و خطابه عمدتاً در بابِ وقوعِ رویدادی بزرگ در آینده‌یِ نزدیک. زمانی هم که این روایات را در بر گرفته بسیار کوتاه است : برایِ کارهایی که عیسا بر طبقِ این روایات به عمل آورده، شاید چند هفته کافی باشد.

شاید رسالتِ عیسا همین مختصری بوده که روایت شده، و کارِ دیگری قرار نبوده است که بکند، ولی احتمالِ قوی‌تر آن است که مختصر بودنِ این روایات نتیجه‌یِ بی‌اعتناییِ انجیل‌نویسان نسبت به گزارشِ تاریخ باشد ـ تاریخْ آن‌گونه که ما امروز مراد می‌کنیم. مؤلفانِ انجیل‌ها فقط به اموری پرداخته اَند که صراحتاً در خدمتِ مقاصدِ شان بوده است ـ یعنی، امورِ آئینی و مرتبط با اصولِ شرعی و تفسیری.

همین نبودِ تکان‌دهنده‌یِ اسناد و مدارک بود که، وقتی با اختلافات و تناقضاتِ موجود در روایاتِ اولیه همراه شد و بر پیچیدگی و دشواریِ کار افزود، گنیُبر را واداشت تا عنوانِ این کتاب را فقط « عیسا» بگذارد، و نه « سرگذشتِ عیسا». پس نباید بعد از خواندنِ کتاب، ابرو در هم بکشیم و خطاب به نویسنده بگوییم : پس کو سرگذشتِ عیسا ؟

کافی ست فقط یک نمونه بیاوریم : گنیُبر بعد از چهار فصل سخن گفتن در بابِ نام، زادگاه، تاریخ و چگونگیِ ولادت، چگونگیِ وضعیتِ خانوادگی، و محیطِ رشد و پرورشِ عیسا، دستِ آخر، در پایانِ فصلِ چهارمِ کتابِ خود، چنین نتیجه‌گیری می‌کند :

پس، تنها نتیجه‌یِ محتملی که از شواهدِ مستند در بابِ مسئله‌یِ موضوعِ بحث می‌ ـ توان گرفت، به طورِ خلاصه این است : عیسا، در زمانِ امپراتور آگوستوس، در جایی از ایالتِ جلیل، در رسته‌یی از طبقاتِ فرودستِ جامعه، در خانواده‌یی با نیم دو جین فرزند ( یا شاید بیشتر ) غیر از خوداَش، ولادت یافته است. ( ص. 217 )

نتیجه‌یِ آن‌همه « تحقیق و تفحص» ظاهراً همین چهار سطر بوده است، اما بینشی که در این چهار فصل، نسبت به انجیل‌ها به وجود آمده و در فصولِ بعد عمق و گستره‌یِ شگرفی خواهد یافت، این داوری را برنمی‌تابد.

این چهار سطرِ ساده و بی‌پیرایه، نتیجه‌یِ بررسی و گره‌گشایی از انبوهِ پُرگِرِه و درهم‌ ـ پیچیده‌یی از روایاتِ انجیلی ست. ارزشِ این چهار سطر را کسی درمی‌یابد که عمری را صرفِ بازخواندن یا بازشنفتنِ روایاتِ کوتاهِ انجیلی در بابِ چگونگیِ زاده شدنِ عیسا کرده، و همه‌یِ دعاویِ این روایات را به حسابِ سادگی و معصومانگی و عامیانگیِ آن‌ها گذاشته باشد. همه‌یِ این‌ها به خاطرِ آن است که اسناد و مدارکِ موجود بس اندک و ناچیز است. در نتیجه، همین چند جمله یا چند روایتِ کوتاهِ انجیلی، با آن طنطنه و طنینی که از اصالت و اعتبار به خود گرفته اَند، عاقبت، جلوه‌یی قانع‌کننده یافته اَند. این طنطنه و طنینِ ساده و معصومانه، این اعتبار و اصالتِ عامیانه، در سایرِ روایاتِ انجیلی نیز به چشم و گوش می‌رسد. توهماتِ دیرینه، همچون بنایی بس سترگ و کهنسال، زمانی فرو می‌ریزد که در پسِ این سادگی و معصومانگی، « دغدغه» یی برآمده از یک « ایمانِ سترگ» ببینیم، ایمانی که نه به تاریخ بل که به « جماعتِ مؤمنان» چشم دوخته است و برایِ این مؤمنان انجیل می‌نویسد. آنگاه، شاید، دریابد که انجیل‌ها نیز ( به قولِ پائولوس در روایتی که از «گالاتیان» نقل کردیم ) برایِ « رساندنِ جماعتِ مؤمنان به مسیح» نوشته شده اَند نه برایِ آن که ببینند عیسا که بود و چه می‌گفت.

گنیُبر می‌گوید از انجیل‌هایِ کنونی نمی‌توان دریافت تدوینگرانِ آن‌ها چه ها « می‌دانستند»، بل که تنها می‌توان دریافت به چه ها « ایمان داشتند». حتّا این را هم نمی‌توان دریافت که آیا همه‌یِ آن‌ها، در تمامِ موارد، هم‌عقیده بوده اَند یا نه. شاید اگر بگوییم اصلاً چیزی نمی‌دانستند، بیراه نگفته باشیم چون : اولاً، زمانی شروع به تألیف کرده اَند که اطلاع از درستی یا نادرستی سخنانِ ایشان غیرِممکن بود؛ ثانیاً، به نظر نمی‌رسد آن‌ها برایِ کسبِ اطلاعْ تحقیق کرده باشند. تنها کاری که مؤلفانِ انجیل‌ها کرده اند فهم و تفسیر بوده است. تنها هدفِ آن‌ها این بوده است که یکایکِ آیین‌هایی را که در میانِ جماعاتِ مسیحی رواج یافته بود بفهمند، به تفسیر کشند، و از طریقِ روایات رمزپردازی کنند.

در واقع، انجیل‌نویسانِ یونانی‌تبار و یونانی‌زبان و یونانی‌بارآمده نیز با روایاتِ رایجِ آن روزگار همان کاری را کرده اَند که ماکس مولر گفته است؛ یعنی : هر جا که دیده اَند این یا آن روایت « شایسته‌یِ مقامِ والایِ مسیح» نیست، یا با مقتضیاتِ کلیسا مطابقت ندارد، آن روایت را شایسته‌یِ کتابت ندانسته اَند و، یا دوراَش انداخته اَند یا در آن دست برده اَند.

به همین دلیل، در سراسرِ تحلیلِ گنیُبر، قانونِ « خونسردیِ مطلق» حکمفرما ست. او مباحثِ خود را از پیِ هم، با آرامش و متانت، دنبال می‌کند و از این مبحث به سراغِ مبحثِ بعدی می‌رود ـ از « زایمانِ باکره» به « خانواده» و « تحصیلاتِ عیسا»؛ از « رسالتِ او در مقامِ مسیح» به « پیامِ او برای یهود یا عالَم»؛ از « نظرِ او درباره‌یِ خوداَش» به « نظرِ او درباره‌یِ رسالت‌اَش»؛ از این مسئله که « آیا او خود را مسیح می‌خوانْد» به این مسئله که «آیا او خود را پسرِ خدا می‌دانست»؛ از مبحثِ « خیانتِ یهودا» به مبحثِ « محاکمه و اعدامِ او توسطِ رومیان» ـ و ما را، مجذوب و دل‌بسته، در پیچاپیچِ این هزارتویِ گیج‌ ـ کننده از این مسیر به آن مسیر می‌کشانَد. اما شگفت‌انگیزترین بخشِ کتابِ او، بخشِ سومِ آن است که به مرگ و رستاخیزِ عیسا می‌پردازد. در پایانِ بررسیِ مفصلِ « رستاخیز» است که او چنین نتیجه‌گیری می‌کند :

اگر اعتقاد به « رستاخیز» پایه‌گذاری نمی‌شد و نظام نمی‌یافت، مسیحیتی هم به وجود نمی‌آمد. پس، حق با ولهاوزن بوده است که گفت : اگر عیسا نمی‌مرد، هیچ نقشی از خود در تاریخ بر جا نمی‌نهاد : « تعالیمِ رسولان»، در واقع، چیزی جز مرگ و رستاخیزِ عیسا نبوده است. ( ص. 1103 )

در مبحثِ تعالیمِ عیسا این‌گونه نتیجه‌گیری می‌کند :

تعالیمِ اصیلِ عیسا بیش از خودِ او عمر نکرد؛ عیسا نه پیش‌بینی می‌کرد و نه می‌ ـ خواست که نظمِ جدید جانشینِ بلافصلِ رؤیاهایِ او شود. او را نمی‌توان سرچشمه یا بانیِ مسیحیت دانست، چرا که دینِ جدید از دلِ مشتی حدسیات درباره‌یِ شخصیت و رسالتِ او سر برکشید. باری، مسیحیت را او حتّا در عالمِ خیال نیز نمی‌توانست دید.

« عیسا» یِ گنیُبر، بعد از طیِ این مسیرِ دور و دراز، سرانجام، به این سخن ختم می‌شود :

واقعیتی انکارناپذیر است که رؤیایِ عیسا در موردِ آینده، تجسمِ آرزویِ « فقرا» یِ یهود بود و به شکست انجامید. این درست. اما این واقعیت را هم باید پذیرفت که خیزشِ این نبیِّ جلیلی سرآغازِ نهضتی بود که مسیحیت از دلِ آن رویید ـ هرچند که این سرآغاز، تصادفی بود. جویِ کوچکی که به صورتِ باریکه آبی رویِ سنگ‌ها روان است، وعده نمی‌دهد که رودی خواهد شد، اما رودْ سرچشمه‌یِ خود را همان باریکه آب می‌داند. و این حقیقت همچنان به قوتِ خود باقی ست که دینِ مسیحی، آن دینی نیست که همه‌یِ وجودِ عیسا را فروگرفته بود. چنین دینی را عیسا نه پیش ‌ـ بینی می‌کرد نه مطلوبِ او بود. حق با ولهاوزن بود که گفت مسیحیت را شورِ درون به وجود آورد، اما نه شورِ درونِ عیسا، که شورِ درونِ پیروانِ او. ( ص. 1126 )

استنتاجِ فوق، در واقع، نتیجه‌گیریِ نهاییِ پژوهشی ست که در طولِ قرنِ نوزدهم صورت گرفته بود، پژوهشی که میانِ عیسا و مسیحیت خطِ فاصلِ قطعی کشید.

ناقدانِ اولیه ـ و اکثرِ جانشینانِ آن‌ها ـ بر این عقیده بودند که مسیحیت اساساً پدیده‌یی یهودی ست، و شخصیتِ بانیِ آن را، هر قدر هم که اصل باشد، به هر حال باید از رویِ واکنش‌اَش نسبت به محیطِ فرهنگیِ زادگاه اَش شناخت. دنیایِ یهود، در زمانِ ولادتِ عیسا، دنیایی تلقی می‌شد که با حصارِ نفوذناپذیرِ یهودیت، از سایرِ محیط‌هایِ هلنی و آسیایی جدا شده بود. به همین دلیل، عیسا را نابغه‌یی می‌دانستند که، با آن که پایبندِ جدیِ سننِ قومی و دینی بود، به خاطرِ اندیشه‌هایِ نوآورانه و « اصلاح‌طلبانه» ‌اَش از سویِ قومِ خود طرد شد. می‌گفتند این طردشدگی ـ که شاید جوهری ناشناخته و اسرارآمیز هم داشته ـ باعث شد که تخمِ پیامِ او فقط در خاکِ هلنی جوانه بزند و ببالد. خلاصه آن که مسیحیت را جنبشی یهودی تلقی می‌کردند که بعدها به دنیایِ یونانی ـ رومی نفوذ کرد. می‌گفتند همان نقشِ بی‌همتایی که عیسا به عنوانِ بانیِ مسیحیت در خاکِ فلسطین داشته، بعدها ـ بعد از پراکنده شدنِ یهودیان در سرزمین‌هایِ یونانی‌نشین ـ پائولوسِ قدیس برعهده گرفته است. اوجِ این دیدگاهِ قرینه‌ساز نیز این نظریه بود که مسیحیت حاصلِ اِعمالِ نفوذِ متفکرانِ یونانی در این محصولِ وارداتیِ یهودی بوده است. فرض بر این بود که وقتی آئینِ نو، بدونِ هیچ مزاحمت از سویِ آئین‌هایِ دیگر به سرزمین‌هایِ یونانی‌ ـ نشین رسید، محیطِ فرهنگ‌پرورِ یونانی، همچون زهدانی آماده، دست به کار شد تا از آن دینی نوین و اصیل و جهانی بسازد.

وقتی معلوم شد ارزشِ تاریخیِ انجیل‌ها صفر است، ناقدانِ وظیفه‌شناس دریافتند که دیدگاهِ فوق روشن‌کننده‌یِ سرچشمه‌هایِ مسیحیت نیست و باید آن را کنار گذاشت. از این دریافت، دریافتِ دیگری برآمد، و آن این که نگارشِ « سرگذشتِ عیسا» ممکن نیست. عیسا، چه در مقامِ انسان چه در مقامِ معمارِ مسیحیت، شخصیتی ست ناپدیدشده.

کتابِ گنیُبر حاصلِ همین دریافت است. این کتاب پرده‌یِ پندارِ اذهانِ بی‌مایه و سطح‌ ـ نگری را می‌دَرَد که کار را سهل و ساده گرفته بودند. « عیسا» یِ او بسیار جذاب است دقیقاً به این دلیل که فرآیندِ واقعیِ تکوینِ اسطوره‌یِ مسیحیت را پیشِ چشمِ ما می‌آورد. مایه‌هایِ این اسطوره را عریان می‌کند. مواد و مصالحِ روایاتی را به نمایش می‌گذارد که بنایی به نام « عهدِ جدید» را ساخته اَند.

گنیُبر و آلفرد لووازی Alfred Loisy از جمله‌یِ نخستین کسانی بودند که در پژوهشِ تاریخِ مسیحیت موضعی کاملاً علمی اتخاذ کردند. خودِ او در این مورد نوشته است : « انجیل‌ها متونِ تبلیغی بوده اَند. برایِ آن نوشته شده اَند که افسانه‌یی جدید در متنِ اساطیرِ عصر جا بیندازند و بقبولانند.» گنیُبر به « تاریخیّتِ عیسا» باور داشت. او در این کتاب با شش موضعِ معروف که به واقعیتِ تاریخیِ عیسا باور نداشتند و او را کلّاً « اسطوره» یی ساخته و پرداخته‌یِ عوام می‌دانستند درافتاده است. او معتقد بود که « مسیح» را تبلیغاتِ مسیحی آفریده و پرورانده و گسترانده است منتها به خرجِ عیسا، شخصیتی که واقعاً وجود داشته و در میانِ یهود می‌زیسته است. در واقع، او بر آن بود که « اسطوره» دانستن « مسیح» یک مطلب است، « اسطوره» دانستنِ « عیسا» یک مطلب. او عیسا را شخصیتی «تاریخی» می‌دانست، و بنابراین، « عیسامسیح» را یک ترکیبِ « جعلیِ» ساخته و پرداخته‌یِ یونانیان می‌شمرد. با این حساب، می‌توان گفت « مسیحِ» ساخته‌یِ یونانیان ( و نه « مسیح» ی که از دیرباز متعلق به یهود بود ) شخصیتی « اسطوره» یی ست.

نزدیکِ هشتاد سال از تاریخِ انتشار این کتاب می‌گذرد. در این هشتاد سال، نقدهایِ خواندنیِ بسیاری بر کتبِ « عهدِ جدید» نوشته شده است. در تمامِ این نقدها « عیسا» یِ گنیُبر یکی از مراجع و مآخذِ مهم و معتبر بوده است. با جرئت می‌توان گفت که هیچ نکته‌یِ « مهم و قابلِ بحث و بررسی» در متونِ « عهدِ جدید» نیست که از دیدِ تیزبینِ او مکتوم مانده باشد و او رویِ آن انگشت نگذاشته باشد.

 

این ترجمه بدونِ یاری‌هایِ بی‌دریغِ دخترِ دانش‌دوست‌اَم، آناهیتا رستگار، به ثمر نمی‌رسید. یاری‌هایِ دل‌سوزانه‌یِ او را ارج می‌نهم، و کتاب را به خودِ او تقدیم می‌کنم.

اصغر رستگار

 

 

درآمد

 

 

1 معضلِ منشاءِ مسیحیت : در گذشته و در حالِ حاضر

 

مطلبی که موضوعِ پژوهشِ کتابِ حاضر بوده، معضلِ تاریخیِ تولدِ کیشِ مسیحی ست و استقرارِ آن در دنیایِ باستان.

پیروزیِ مسیحیت، پایداریِ آن، و حتّا قدرتِ تبلیغی و ترویجیِ آن، عمدتاً معلولِ عللی بوده است که هیچ ربطی به سرچشمه‌هایِ آن ندارد. مسیحیت هم، مثلِ هر نهادِ بشریِ دیگر، موجودیتِ خود را در طولِ اعصار از راه تغییرِ قیافه و همرنگ شدن با محیط حفظ کرده است.¹ با وجودِ این، برایِ آن که مشخصه‌ها و ویژگی‌هایِ بنیادینِ آن را معلوم کنیم، و در نتیجه، روح و مسیرِ رشدِ آن را دریابیم، چاره‌یِ دیگری نداریم جز آن که باز به سرـ چشمه‌هایِ آن رجوع کنیم.

این اعتقاد که نحوه‌یِ شکل‌گیری و بقایِ مسیحیت با ادیانِ گوناگونِ دیگر، چه پیش و چه پس از آن، فرق داشته است ؛  این  ا عتقاد که  مسیحیت فاقدِ ا حکامِ فراوانِ موجود در سایرِ

 

¹ مؤلفِ کتابِ حاضر این نکته را پیش‌تر در سه مقاله به تحلیل کشیده است با این عناوین :

 

L’évolution des dogmes, Paris, 1910; Le christianisme antique, 1921; Le Christian-isme médiéval et modern, 1922.

ادیان بوده و کمتر از سایرِ ادیان به چپ و راست رفته است؛ این اعتقاد که مسیحیت از خمیره‌یی استثنایی و یگانه سرشته است ـ همه اعتقاداتی ست مذهبی. البته، الهام‌بخش است و پُراحساس و درخورِ احترام و حاکی از توجهِ غیرِآرمانی و غیرِآرمان‌گرایانه به این دین. ولی به کارِ تحلیلِ تاریخی نمی‌خورَد چون از نگرشِ تاریخی برخوردار نیست. از زمانی که محققان، بی هیچ غرض و تعصبِ مذهبی، برایِ نخستین بار، همت به کارِ تحقیق در سرچشمه‌هایِ مسیحیت گماردند، حتّا یک نفر پیدا نشده که به این نتیجه‌یِ بنیادین نرسیده باشد که تفسیرِ سنّتی، یا بگوییم « روایتِ» دینیِ سرچشمه‌هایِ مسیحیت، تابِ بررسیِ نقادانه ندارد. در مقابلِ این نتیجه‌گیریِ منفی، نظریه‌هایِ مختلف و حتّا متناقضِ بسیاری عرضه شده که هر یکْ به‌ جایِ نظریه‌یِ باطل ‌شده‌یِ پیشین آمده، ولی وقتی موردِ نقد و بررسی قرار گرفته اَند، در کلّ، هیچ‌یک نتوانسته است خود را به‌عنوانِ نظریه‌یی مقبول تثبیت کند.

این قضیه جایِ تعجب ندارد. امیدی هم به این که اوضاع به نفعِ نگاهِ سنّتی تغییر کند نباید داشت.¹ دانش، ذاتاً، عبارت است از فرآیندِ نزدیک شدنِ مرحله به مرحله به کمال. به همین دلیل، همواره در معرضِ تغییر و تحول است، و هر قدر بیشتر فراگیرد و بیشتر دریابد، اجباراَش به تغییر و تعدیلِ دیدگاه‌هایِ خود بیشتر می‌شود. مجبور می‌شود عناصرِ تعیین‌کننده‌یی را که در تحلیلِ او وجود نداشته در تحلیل بگنجانَد و الگوهایی را که حاصلِ تکمیلِ اطلاعات بوده و نمودارِ سازمانِ این عناصر است اصلاح کند. به سخنِ دیگر، مُدام مجبور است طرحِ توضیحی و تفسیریِ خود را خراب کند و از نو بسازد. پس در دانش، همه‌چیز موقتی ست. این بدان معنا نیست که، از کوشش‌هایِ پی در پیِ او، رویِ هم رفته، چیزی بر جا نمی‌مانَد؛ و باز بدان معنا نیست که تمامِ حقایقی که دریافته، یا تمامِ نتایجی که با تجربه کسب کرده، قطعیتِ خود را از دست می‌دهند. مثلاً، چون مفسرانِ در نتیجه‌یِ تحقیقاتِ خود، تفسیرهایِ متناقضی در بابِ رشد « دینِ عیدِ پاک» [= رشدِ دینِ مبتنی بر « عیدِ پاک»] مطرح کرده اَند، تناقضات و مواردِ نامحتملی که در روایاتِ انجیلیِ « رستا خیزِ مسیح» پیدا کرده اَند، دیگر همساز یا محتمل محسوب نمی‌شوند. همینطور، از این واقعیت

 

¹ البته، دفاعیه‌نویسانِ [apologists] کاتولیک ناامید نشده اَند، شاهداَش کتابِ پدر لاگرانژ :

Le sens du christianisme d’après l’exégèse allemande, Paris, 1918.

روشی که این کتاب به کار برده بعید است مقبول افتد.

که فلان محقق نظریه‌یی مطرح کرده و اطلاعاتِ بعدی باعث شده است بهمان محقق بر آن نظریه خطِ بطلان بکشد، یا از این واقعیت که فلان محقق جسارت کرده و نظریه‌یی پیش کشیده، و بعد معلوم شده نظریه‌یِ او بلندپروازانه یا شکننده بوده است، نباید نتیجه گرفت که این کورمال‌رفتن‌ها، این تجربه‌هایِ بی‌حاصل، این کوشش‌هایِ بی  سرانجام، معلوم می‌کند که تاریخِ صدرِ مسیحیت محکوم است به بلاتکلیفیِ چاره‌ناپذیر. بی‌تردید، تحقیق در این موضوع هرگز تمامِ مجهول‌های دانش را معلوم نمیکند؛ ولی کوشش‌هایِ صبورانه، حتّا کوشش‌هایی که بی‌ثمر و مأیوس‌کننده می‌نمایند، آهسته اما پیوسته، زمینه‌ ـ هایِ محکمی برایِ یک تفسیرِ کاملاً رضایت‌بخش فراهم خواهد کرد.

همه‌یِ این تفسیر، البته، در دستِ تهیه نیست. بخشِ قابلِ توجهی از آن تا کنون به عمل آمده و می‌توان گفت، در بنیاد، انکارناپذیر بوده است. تعدادِ نکاتِ مهم و اصولِ کلّی‌یی که موردِ توافقِ محققان مستقلاً بوده، چندان هست که شایانِ احترام باشد و دل‌گرم‌کننده. مواردی هم که باید در بابِ‌ شان تحقیق کنیم پیچیده و گوریده اَند. وسایلِ ما برایِ راه‌یابی و گشودنِ این گوریدگی‌ها گول‌زننده و مهارناپذیر اَند. این نکته را باید پذیرفت و همین پذیرش ضامنِ پیشرفتِ کارِ ما ست.

در خصوصِ سرچشمه‌هایِ مسیحیت، نباید به روایتِ سنتی رجوع کنیم؛ این را دیگر همه می‌دانند. برشمردنِ تمامِ نظراتِ مطرح‌شده در این خصوص، که به صورتِ کم و بیش مختصر در کتبِ مورخانِ مدرن آمده، نیز سودی متناسب با هزینه‌یِ زمانیِ صرف‌شده به دست نمی‌دهد.¹ ما در این مبحث فقط می‌کوشیم تا به طورِ مبسوط، اختلافِ‌نظرهایی را که در این خصوص میانِ تحلیلگرانِ مدرن در پایانِ قرنِ نوزدهم وجود داشته نشان دهیم.

در اواخرِ قرنِ هجدهم، به‌محضِ این که دانشِ ناقدانِ مدرن به سطحِ خودآگاهی رسید، پیش از هر چیز کوشیدند به بررسیِ انجیل‌ها و تحقیق در شخصیتِ عیسا بپردازند. اما تفکرِ

 

¹ A full and intelligent statement of the traditional account of the origins will be found in Bibl. V. For the various schools, more or less liberal, see Bibl. CLXXVI and CLXXVII ; CCCXI ;  Jordan, Jesus und die morernen Jesusbilder,² in Biblische Zeit und Streitfragen, 1909, no, 36 ;  Holtzmann, L, 2nd ed., i. 5; Entwickelungs–geschichte; Bibl. DCG, appendix to vol. ii; and LIII.  It will also be helpful to read the Introduction to LXVII, 1-13, together with the bibliography, which, though almost exclusively German, is exeedingly well chosen and suggestive, and M. Goguel’s essay, Critique et histoire à propos de la vie de Jésus.

این ناقدان هنوز تحتِ سلطه‌یِ نظراتِ سنّتی بود. نظراتِ سنّتی هم مبتنی نبود بر این که شناختِ مسیحیت اساساً همان شناختِ مسیح است. در موردِ روشِ تحلیلِ خود نیز چندان مطمئن نبودند. از زندگیِ مذهبیِ شرقیان اطلاعِ کافی نداشتند تا بتوانند مسیحیت را در چشم‌اندازِ واقعیِ آن قرار دهند. از این رو، تحلیلِ خود را در چشم‌اندازی قرار می‌ ـ دادند که تنها به چشمِ خودِشان واقعی می‌نمود. این چشم‌انداز چنین بود : یک محیطِ یهودی، که بعد از عیسا در دنیایِ یونانی ـ رومی پراکنده شد. این دیدگاه به‌طورِ کلّی در سراسرِ قرنِ نوزدهم، دیدگاهِ مسلط بود. محققان مذبوحانه می‌کوشیدند « مسیحِ تاریخی را [ به این چشم‌انداز ] برگردانند». محققان به‌نحوی به‌راستی ستودنی کوشیدند رازهایِ جنبشِ مسیحی را نخست در جامعه‌یِ یهود کشف کنند، و سپس در تحولِ تفکرِ یونانی ـ رومی، تا اندیشه‌ها و گرایشاتی را پیدا کنند که راه را برایِ رشدِ مسیحیت در دنیایِ شرک هموار ساخت. آنگاه ببینند آن مقاومتی که سرِ راهِ رشدِ دینِ نوین قد علم کرد چه سرشتی داشته و از کجا مایه می‌گرفته است.¹ در این دوره، حوالیِ سالِ 1900، عمومِ مردم همچنان نقشِ اصلی و اساسی را به ابتکارِ عمل و نبوغِ عیسا نسبت می‌دادند، نبوغی که از نظرِ مردم یگانه و بی‌بدیل بود. از نظرِ عامه‌یِ مردم، نقشِ عیسا نه تنها در کارِ بشارتِ آغازین، بل که دستِ کم در تکوینِ روحِ مسیحیت ( اگر نه در تکوینِ اصولِ دین ) و برانگیختگیِ اولیه‌یِ آن، نقشی بنیادین بود. همه این را قبول دارند که عیسا یهودی بوده است، و باز قبول دارند که اگر او افقِ دیدِ قومِ خود را گسترش داده احتمالاً از این حد فراتر نرفته است. تفکرِ او در محیطِ فرهنگیِ فلسطین شکل گرفته بود. این تفکر، هر قدر هم که ویژگی‌هایی از جسارتِ شخصی می‌داشت، تنها می‌توانست از الگوهایِ زندگیِ یهود پیروی کند. بنابراین، تعالیمِ او، همان تعالیمی که در « انجیل‌هایِ همانند» آمده،  الگو و قالبی  آشکارا یهودی داشته اَند.  لفافه‌یِ  رواییِ این تعالیم، عمدتاً، از پارچه‌یِ فلسطینی است. رنگ و بویِ زبانِ آرامی ـ زبانِ جلیلیان و یهودائیانِ قرنِ اولِ میلادی ـ از زیرِ زبانِ یونانیِ ناهموارِ دو انجیلِ اول به چشم و مشام می‌خورد.      وقتی محققان قبول کردند که مسیحیت از تخمِ یهودیت روئیده است و در خاکِ یهودیت ریشه دارد، همّت بر این

¹ Renan’s Vie de Jésus (1863), and in a general way his Histoire des origines du christianisme (1863-1883) together with Ernest Havet’s Le christianisme et ses origins (1871-1884), will suffice to illustrate these statements.

گماشتند که تحقیقِ جامع و فراگیری در این خاک به عمل آورند، عناصرِ آن را تجزیه کنند، و فرمولی پیدا کنند که روابطِ واقعیِ این عناصر را نشان دهد.

این فعالیتِ تحقیقی، هم طبیعی بود هم منطقی. این فعالیت، آثاری به وجود آورد که هنوز هم از اهمیتِ بنیادین برخوردار اَند.¹ پس ثمربخش بودنِ این فعالیت را نمی‌توان انکار کرد. با وجودِ این، هنوز هم نتوانسته است خود را از شرِّ برخی از نظراتِ سنّتیِ آلوده به تعصب و پیشداوری خلاص کند. نقطه‌یِ حرکتِ تمامِ این آثار، تصوری بود که «کتابِ مقدس» [= « عهدِ عتیق»] در بابِ جامعه‌یِ یهود القا کرده یا توضیح داده بود : دنیایی بسته، محصور در حصارِ تنگِ نفوذ ناپذیرِ شریعت پرستی؛ دنیایی استثنایی و یگانه در خاورِ سامی، کاملاً متضادِ بخشِ هلنی شده‌یِ آسیا. البته همه قبول داشتند که زندگیِ فلسطینی، حتّا زندگیِ مذهبیِ آن، در قرنِ اولِ ق.م.، دیگر آن زندگیِ بازتاب‌ یافته در « اسفارِ خمسه» [= « تورات»] نبود. طریقِ آشنایی با این زندگی، یا توسل به کتبِ یوسفوس و فیلُن بود، و یا مراجعه به کتبی که در مراحلِ نهاییِ تکمیلِ شریعت به «کتبِ مقدسِ یهود» افزوده شده بودند و ما آن‌ها را «کتبِ شرعیاتِ ثانی» می‌دانیم : یعنی، کتبی که در حواشیِ کتبِ رسمی قرار گرفته بودند، یا به سخنِ دیگر، کتبِ اپاکریفایِ وابسته به « عهدِ عتیق». اما توجهِ مخصوص معطوف بود به این که از روایاتِ « عهدِ جدید» چه تصوری در بابِ محیطِ یهودی می‌شد اخذ کرد ـ بدونِ توجه به این که تعمیمِ این تصور، تکیه کردن بدان به‌ عنوانِ منبعِ اطلاعاتِ تاریخی در بابِ یهودیتِ فلسطینی، تقریباً معادل بود با این که همین تصور را مبنایِ کارِ خود قرار دهند چرا که نخست می‌بایست خودِ همین تصور را درک کنند و توضیح دهند. از متونِ « تلمودی» هم به‌ عنوانِ منبعی برایِ توضیح و تفسیر، و به‌ ویژه، منبعی برایِ تأییدِ استنباط‌ها و استنتاج‌ها استفاده می‌شد ـ بدونِ اعتنا به زمانِ نگارشِ روایاتِ موردِ استفاده.

از این‌ها گذشته، فرض بر این بود که مسیحیت ـ مسیحیتی که از نظرِ عیسا شکلِ اصلاح‌شده‌یِ دینِ یهود، و همچنان آیینی سنّتی، بود ـ همین خصلت را حفظ کرده و در تبلیغاتِ رسولانِ او، به‌شکلی پیراسته و سازگارشده با عصرِ قریب‌الوقوعِ مسیحی، عرضه شده است. مسیحیتی که در موعظه‌هایِ رسولانِ عیسا در زادگاهِ‌شان عرضه شد تنها در

¹ فهرستِ تمامِ این آثار را می‌توان در آثارِ بزرگِ E. Shürer یافت که چاپِ اولِ آن در سالِ 1888 منتشر گردید. رجوع کنید به : Bibl. XXIX‌ .

آن‌جا، در میانِ خصومت و بی‌تفاوتیِ یهودیان، روییده و بالیده بود. روزی رسید که دستِ روزگار، مسیحیت را به کنیسه‌هایی برد که مدت‌ها پیش در خاکِ یونان تأسیس شده بود و یهودیانِ آن، برایِ تأمل در آن، بسیار مستعدتر و آماده‌تر از یهودیانِ فلسطین بودند. همان وقت‌ها بود که پائولوسِ قدیس ظهور کرد، نابغه‌یی مبتکر و دوران‌ساز، همچنان یهودی اما ملهم از فرهنگِ هلنی، با ذهنی پر از تجربه‌هایِ عمیقِ عملی از زندگی، و کاملاً آشنا با جوامعِ یهودی‌شده‌یِ آسیایِ یونانی [= آناتولی]. با فکر و فعالیت‌هایِِ پائولوسِ قدیس بود که دینِ اولیه تغییرِ شکل یافت و با نیازهایِ یونانیانِ رومی سازگار گردید. این‌گونه بود که زندگیِ دینِ جدید آغاز شد. در نتیجه، محققان نیز همان توجهی را که به خودِ مسیح نشان داده بودند معطوفِ چهره‌یِ « رسولِ مشرکان» [= پائولوس] کردند.¹ این توجه، مقدر بود که در سال‌هایِ آغازینِ قرنِ بیستم، معطوفِ جنجالی شود که سر و صدایِ آن حتّا به گوشِ عامه‌یِ مردم نیز برسد، عامه‌یی که معمولاً گوشی برایِ شنیدنِ جرّ و بحث‌هایِ علمایِ اهلِ فن نداشت.² این که بانیِ واقعیِ مسیحیت پائولوس نبوده و عیسا بوده است، موضوعِ دعوایی شد جنجالی. این استنتاج با قبولِ عام روبه‌رو نشد، اما پائولوس‌باوری تبدیل شد به مرحله‌یِ « دوم» در مسیرِ پیشرفتِ مسیحیت، مرحله‌یی که اهمیتی بس بیشتر از مرحله‌یِ پیشین داشت چون در دورانِ این « مکث» در مسیرِ پیشرفت بود که دینِ جدید شروع به تدوین و تنظیمِ اصولِ اعتقاداتِ خود کرد و علیهِ یهودیتی که به این اصول باور نیاورده بود موضع گرفت و به صورتِ دینی مستقل از یهودیت قد علم کرد. اما، مطابقِ شواهدی از کتابِ « اعمالِ رسولان» و برخی از عباراتِ صریح در « مراسلاتِ پائولوس»،³ پائولوسِ طرسوسی یک یهودیِ ناب، یک فریسی، و یک ربّیِ تربیت‌یافته « در محضرِ جَمْلَئیل» بود، یا بگوییم، یک ربّیِ تحصیل‌کرده در یکی از بزرگ‌ ـ ترین مدارسِ مذهبیِ اورشلیم و شاگردِ یکی از معروف‌ترین استادانِ علومِ دینی بود که

¹ به همین دلیل هم بود که شوایتْسر Schweitzer توانست « تاریخِ پژوهش در پائولوس» را بنویسد، که اگرچه از « نهضتِ اصلاحات» Reformation آغاز شده، بیش از نیمی از آن صرفِ معرفیِ مفسرانِ دوره‌یی شده است که موردِ بحثِ ما ست.

² ما نیز به این جنجال، که در سالِ 1907 به اوجِ خود رسید، خواهیم پرداخت.

³ به‌خصوص، کتابِ « اعمالِ رسولان» 7.58 ؛ 22.3؛ و « مراسله‌یِ پائولوس به فیلیپیان» 3.5 ؛ « مراسله‌یِ دومِ پائولوس به کرنتیان» 11.22.

 

بعدها با یک نورِ ناگهانی تحول یافت و تبدیل شد به منادیِ رستگاریِ کلِ بشریت. درکِ این مسئله واقعاً هم آسان نبود : این مردِ ملهم از شریعت‌پرستیِ باریک‌بینِ فلسطینی، این طلبه‌یی که بابتِ تحصیلاتِ خود فخر به عالم می‌فروخت، چطور و از چه راهی رسیده بود به اعتقاداتِ مشتی جلیلیِ بیسواد؟ چطور توانست حولِ یک اسم، یک فرقه، یک اسطوره، اسطوره‌یِ عیسا، امیدهایی بپرورانَد که در میانِ یهودیانِ « دورانِ پراکندگی» رایج بود؟ اما این مسئله با توسل به گرایشاتِ غیرِعادی و رازآلودِ یک روحیه‌یِ مذهبیِ استثنایی حل نمی‌شد.

مرحله‌یِ سوم، مرحله‌یی که تعیین‌کننده‌یِ آینده‌یِ مسیحیت بود، باید بر مبنای الگویِ تفکرِ هلنی موردِ بررسی قرار می‌گرفت. این مرحله نتیجه‌یِ بده‌بستانی بود میانِ شرعیات‌ ـ نویسان مسیحی و متفکرانِ یونانی، بده‌بستانی که برایِ ما مبهم و نامفهوم بود اما از نیمه‌یِ اولِ قرنِ دومِ میلادی آشکارا فعال شده بود. دینِ جدید، که هنوز از حیثِ اصولِ اعتقادی نوپا و بلاتکلیف بود، سینه بر قبولِ نظریاتِ فلسفی گشود؛ یعنی، بدون این که اصولِ موجود را ترک گوید، با تفسیرهایی که در جهتِ تأیید و تقویتِ این اصول به عمل آورد به این نظریات طوری جزمیت و عمق و غنا بخشید که بتوان آن را تا بیکران‌ها گسترش داد. نهالِ نازک و شکننده‌یِ یهودی، وقتی در این خاکِ بارورِ هلنی کاشته شد، آرام‌آرام به درختی پُر شاخ ‌و برگ بدل گردید. دورانی که « آغازِ مجادلاتِ دینی» خوانده می‌شد، حالا داشت « پایانِ دورانِ سرچشمه‌ها» نامیده می‌شد.

دانش پژوهان، با الگوبرداری از مختصاتِ طرحی که ترسیم کردیم، و با مهارتی درخورِ تحسین، کوشیدند در چارچوب این طرح، در تاریخِ صدرِ مسیحیت تحقیق و تفحص کنند. و انصافاً باید اذعان کرد که کوششِ آنان ثمراتی مهم و ماندگار به بار آورد. اما تردید نباید داشت که ارزشمندترین ثمره‌یِ این کوشش، از حیثِ پیشرفتِ دانش، این حقیقت بود که دانش پژوهان، ناآگاهانه اما به‌ شکلی قانع‌کننده، معلوم کردند که پایه و اساسِ ریخته‌ شده  برایِ مسئله‌یی به این وسعت،  بسیار محدود بوده است. از این گذشته، چند تن از محققان، به‌ درستی یا به‌ خطا،¹ به این نتیجه رسیدند که : متونِ شناخته‌ شده را از محتوایِ خود تهی کرده اَند و صورتِ مسئله را در برخی از موارد پاک کرده اَند، و باید از نو شروع کنیم به

¹ « به‌خطا» گفتیم چون ممکن است بگویند تحقیقِ دوباره در متونِ « عهدِ جدید»، چه از دیدگاهِ زبانشناسیِ تاریخی ( Philology ) و چه از نظرِ تفسیر، از بیست و پنج سالِ پیش آغاز شد.

جست‌و‌جویِ مطالبِ تازه و اسنادِ تازه؛ باید دامنه‌یِ تحقیق را گسترش دهیم، و در خارج از محدوده‌یِ مجادلاتِ قدیمی به جست‌وجو بپردازیم. به‌محضِ این که تحقیق، با این روحیه، و با جدّیّت، آغاز شد نتایجی به بار آورد که، در مسائلِ بنیادین، مواضعِ پیشگامانِ امروز شناخته می‌شوند.

از میانِ این نتایج، مواردِ زیر را می‌توان مهم‌ترین دانست :

1. هر قدر این نتایج از بندهایِ دست‌وپا گیرِ سنّت آزادتر شدند، مفسران با نگاهِ تازه‌تری به خوانشِ متونِ انجیلی پرداختند. اعتماد و اعتقادی را که به تاریخی بودنِ متونِ انجیلی داشتند تا حدِ زیادی از دست دادند؛ خطاها و نادرستی‌ها و اهمال‌هایِ انجیل‌نویسان را، در شرحِ زندگی و تعالیمِ عیسا، با دقتِ بیشتری موردِ مداقه قرار دادند؛ و سرانجام به این استنتاج رسیدند که زندگی و تعالیمِ عیسا، هر دو، چنان تحریف‌ شده به ما رسیده است که امیدی به بازسازیِ هیچ‌کدامِ‌ شان نمی‌توان داشت. ثمره‌یِ طبیعی و محتومِ این استنتاج هم این اعتقاد بود که : اهمیتِ خودِ مسیح در تکوینِ مسیحیت، اگرچه قابلِ انکار نیست، به هیچ شکلی قابلِ اندازه‌گیری نیست؛ و خلاصه، « مسیح» نقطه‌یِ آغازِ حرکت در مسیری بوده است که بسیاری از دیگر کسان نیز در آن ره سپرده اَند، و تازه، این حرکت هم آن طور که دیرباز تصور می‌شد نه غیرِـ عادی بوده است، نه استثنایی، نه یگانه. حدِ افراطی این نظرِ نوین راجع به مسیح نیز انکارِ واقعیتِ تاریخیِ او بود؛ موجودیتِ او را هم انکار کردند. این نظر البته بیش از صد سال سابقه داشت، منتها این بار آن را نتیجه‌یِ ناگزیرِ پژوهشِ می‌دانستند. ناقدانِ معقول تا این حد پیش نرفتند، و ما خواهیم دید که چرا. اما هر چه گذشت بر این اعتقاد محکم‌تر پا فشردند که : عیسا کوشیده است با محیطِ خود سازگاری نشان دهد نه آن که از آن فاصله بگیرد.

اما با تأمل و بررسیِ بیشتر، معلوم شد خودِ این محیط هم، چه از حیثِ وسعت و چه از حیثِ عمق، بسیار کمتر از آنچه تصور می‌شد، یعنی، بسیار کمتر از آنچه « مراسلاتِ پائولوس» و « اعمالِ رسولان» و روایاتِ انجیل‌ها نشان می‌دهند، یکدست و متجانس بوده است. بخش‌هایِ قدیمی‌ترِ « عهدِ جدید» نیز، که مطابق است با دوره‌یِ نخستِ تاریخِ مسیحیت، [با آن که قدیمی‌تر اَند] ظاهراً بخشِ قابلِ توجهی از روحِ یهودیِِ خود را از دست داده اَند، تا جایی که اگر کسی دانشِ بیشتری از سخنوریِ هلنی داشته باشد و کتیبه‌هایِ آسیایی و پاپیروس‌هایِ مصری را مطالعه کرده باشد، درخواهد یافت که بخشِ بزرگی از آنچه سابقاً روحِ « آرامی» تصور می‌شد، در واقع، روحِ « هلنی» بوده است. این بدان معنا بود که : چون کلمات صرفاً وسیله‌یی هستند برایِ انتقالِ اندیشه، جریان‌های فکریِ بیگانه با روحِ یهودیِ «کتابِ مقدس» [= « عهدِ عتیق»] و بیگانه با روحِ یهودیِ عیسا، رفته رفته در تار و پودِ روایتِ انجیلی آشکار شده است، و به این ترتیب، معلوم شد که پیچیدگیِ آن بی‌اندازه بیشتر از آن بوده است که سابقاً تصور می‌شد.

2. تغییرِ متناظری نیز در تصویرِ این روحِ یهودی به وجود آمد. یکدستیِ زیبایی که از دیرباز به این اسرائیلِ ازبینرفته نسبت داده می‌شد ـ یعنی آن حصارِ معروفِ دربرگیرنده‌یِ یهودیت ـ رفته‌رفته شکاف‌هایی نشان داد؛ طوری که می‌شد این دنیایِ فلسطینی را که عیسا و حواریان‌اَش در آن زاده و زیسته بودند، و همین‌طور، نخستین جامعه‌یِ مسیحی را که در آن شکل گرفته بود، « التقاطی»¹ خواند. نه تنها کلِّ اندیشه‌ ـ هایِ مذهبیِ موجود در متونِ یهودیتِ سنّتی، به‌ صورتی بسیار مرکب‌تر و همبافته‌تر از آنچه سابقاً تصور می‌شد پدیدار شدند طوری که دیگر پیدا بود که سرشار از عناصرِ بیگانه اَند، بل که سایرِ مظاهرِ یهودیت نیز در حواشیِ آن‌ها شروع به خودنمایی کردند. فرقه‌هایی پدیدار شدند که در نیّت، و احتمالاً در ژرفایِ روح نیز، یهودی بودند، و در عینِ حال، پر از اندیشه‌هایی که، چه از حیثِ منشاء و چه از لحاظِ ماهیت، بس دور از آن شریعتِ موساییِ واقعی بودند. حتّا این گمان پیش آمد که نکند خودِ عیسا هم از درونِ یکی از همین فرقه‌ها سر برآورده است.

اندیشه‌یِ ارزشمندِ « التقاط»، در خارج از حوزه‌یِ خودِ فلسطین، رفته‌ رفته جوامعی از یهودیان را آشکار کرد که در دنیایِ یونانی ـ رومی پراکنده بودند : جوامعِ پراکنده Diaspora را.² این اندیشه، کوششِ چشمگیرِ دو دنیایِ همجوار، دو دنیایِ یهودی و یونانی را در حالِ بده‌ بستانِ فرهنگی آشکار ساخت.  این اندیشه، آمادگیِ ناآگاهانه اما

¹ واژه‌یِ « التقاط» Syncretism به مخلوط یا ترکیبی از اعتقادات، گرایشات و رسومِ مذهبی با منشاء ـ هایِ گونه‌گون اطلاق می‌شود.

² نگاه کنید به مراسله‌یی منسوب به یعقوب [= « مراسله‌یِ یعقوب» در « عهدِ جدید»] که خطاب به « دوازده قبیله‌یِ پراکنده» نوشته شده است ( بابِ اول آیه‌یِ 1).

پویا برایِ موعظه‌یِ مسیحیِ نجات و رستگاری را نیز آشکار ساخت. یونانیانِ رومی، در حالی که همچنان ناظرِ نیایش‌هایِ کهنِ « شهر» [= اورشلیم] بودند، کم‌کم علاقه و ایمانِ خود را به این نیایش‌ها از دست دادند. دیدند این نیایش‌ها بیش از اندازه ملال‌ ـ آور، بیش از اندازه بی‌معنی و تشریفاتی، بیش از اندازه کوته‌بینانه است؛ و روی به سوی مراسم و اعتقاداتی کردند که پُراحساس و عاطفی بودند، به سراغِ فرقه‌هایی رفتند که بیش از ادیانِ مدنیِ کهن برایِ فرد اهمیت قائل بود، فرقه‌هایی که دسترسی بدان‌ها برایِ هر فردی، با هر موقعیتِ خانوادگی و اجتماعی، آسان‌تر از دسترسی به « تقدسِ انحصاری» بود. آرمان‌هایِ دینیِ این فرقه‌ها حولِ یک مفهومِ متافیزیکیِ کهن شکل گرفته بود : اندیشه‌یِ اُرفه‌ییِ « رستگاریِ» روحِ بشر؛ یعنی، بقایِ جاوید در یک آینده‌یِ پر از سعادت. منتها وقتی با کوششِ انسانیتِ زار و نزارِ خود، از دستیابی به این جاودانگی مأیوس شدند، رفته ‌رفته امید به یک شفیعِ آسمانی بستند، به یک یاورِ خطابخش، تا ضعفِ خود را با کمکِ یک « منجی» ( یک « سوتر» Soter ) جبران کنند. این بود که سرانجام، چاره را در پیوستن به فرقه‌هایِ سرّی گوناگونی دیدند که رازگشایی از وسایلِ واقعیِ رستگاری را وجهه‌یِ همّتِ خود قرار داده بودند.

3. این گمان پیش آمد که نهالِ مسیحیت، وقتی به آن خاکِ بارور و ثمربخش منتقل شد و در آن‌جا ریشه دواند، بسیار ساده‌تر از آنچه سابقاً تصور می‌شد رشد کرده است. عواملی که به رشدِ او کمک کردند و به آینده‌یِ او شکل بخشیدند، امروز متعددتر و همتافته‌تر و تودرتوتر و گسترده‌تر از آن به نظر می‌آیند که سابقاً به چشم می‌آمد. نفوذِ عواملِ خاص و استثنایی، امروز، یا از نظرها محو شده اَند، یا تحت‌ـ الشعاعِ اندیشه‌هایِ جمعی قرار گرفته اَند. برایِ مثال، پائولوسْ امروز دیگر عاملی مستقل و منشاءِ اثر تلقی نمی‌شود. پائولوسْ جایِ خود را به پائولوس‌باوری داده است که چیزی ست فراتر از شخصیتِ خودِ او. پائولوس‌باوریْ ترکیبی ست از عناصرِ کاملاً نامتجانس، محصولی ست «التقاطی» که در آنْ  اندیشه‌هایِ ماهیتاً یهودی با سنتزهایِ متافیزیکی درآمیخته و [ در خارج از فلسطین ] در خاکِ « پراکندگی» [Diaspora ] و اعتقاداتِ برگرفته از « مذاهبِ اسرارِ نامیرایی» بالیده است.
4. امروز مسلم شده است که نفوذِ عناصرِ هلنی در دینِ مسیحی، از راهِ تفکر و غور و تعمق در مسائلِ فلسفی یا مسائلِ دینی صورت نگرفته، بل که از راهِ احساساتِ مذهبی، از راهِ مناسکِ مذهبی، و از راهِ امید به رستگاری (شعارِ «فرقه‌هایِ اسرار»)، صورت گرفته است.

5 . نتیجه‌یِ این دستِ کم گرفتنِ نقشِ تعیین‌کننده‌یِ فرد در بنیانگذاریِ مسیحیت ـ که موردِ قبولِ عمومِ مورخانِ مستقل بوده ـ از یک سو، و دستِ بالا گرفتنِ نقشِ « جوامع» و « محیط‌ها» از سویِ دیگر، این شده است که ما امروز مسیحیت را عمدتاً « پدیده‌یِی سازگار با جامعه و محیط» می‌شناسیم. به سخنِ دیگر، به نظر می‌رسد مسیحیتْ محصول و نمودارِ نیازهایِ تمدن باشد، یا بگوییم، محصول و نمودارِ یک محیطِ اجتماعی.¹ ولی وقتی کار به تحلیلِ یک محیطِ اجتماعی، یا بگوییم، محیط‌هایِ اجتماعی می‌کشد، ما با مسئله‌یِ بغرنجی روبه‌رو می‌شویم که پاسخِ آن هاشورهایِ ظریف و شرط‌هایِ احتیاطی می‌طلبد. این‌جا دیگر قلمروِ تفسیرهایِ سنّتی نیست که از سادگی و سهل‌گیری برخوردار باشد. اساسِ تحقیقِ ما تا آفاقِ دور گستردگی یافته است چرا که حالا، به‌جایِ یهودیتِ تنها، کلِ شرقِ هلنی را در بر می‌گیرد.

خلاصه آن که تغییری که در چشم‌انداز پدید آمده و ما این‌جا کوشیدیم شرحِ مختصری از آن ارائه کنیم، محصولِ پیشرفتِ کارِ تحقیق در سه حوزه بوده است. نخست، پیشرفت در حوزه‌یِ زبانشناسیِ تاریخی، که با دادنِ درکِ بهتری از زبانِ هلنی، هم تفکرِ سخنگویانِ این زبان را روشن کرده، و هم رابطه‌یِ « عهدِ جدید» با محیطِ عرفیِ پرورنده‌یِ آن را با دقتِ بیشتری معلوم ساخته است. دوم، پیشرفت در صحنه‌یِ صرفاً تاریخی، که در این حوزه‌یِ تاریک و پرثمر نفوذِ بیشتری کرده و بر مبنایِ نظریه‌یِ « التقاط»، توانسته است احساسات و امیدهایِ فِـرَقِ سرّی را با هستی‌شناسیِ گنوسی مرتبط کند. به این ترتیب، امکانِ مقایسه فراهم شد و توانستیم نقاطِ تا کنونْ ناشناخته‌یِ داستانِ مسیحیتِ را کشف کنیم. سوم، پیشرفت در روشِ قیاس و تطبیق، یا روشِ استنتاج، از مقایسه‌یِ اعتقادات و مرام‌ها و مراسمِ متشابهی که در موقعیت‌هایِ مختلف پیدا می‌شوند اطلاعاتِ سودمندی در موردِ منشاءِ آن‌ها و مسیر و چگونگیِ تحولِ آن‌ها در اختیار نهاده است. این روش، هم

¹ Some very sound ideas, unfortunately combined with others of a fanciful type to form extravagant conclusions, have been developed, on the subject of the social genesis of Christiananity, by Kalthoff. Cf. Especially his three studies : Das Christus-Problem, Grundlinien zu einer Sozialtheologie, and Die Entstehung des Christentums, Leipzig, 1904.

خطرناک است هم اغواگر. اما خطاهایِ بزرگی که این روش به بار می‌آورد، نباید باعث شود سودمندی‌هایِ آن را از یاد ببریم. اگر از این روش با احتیاط استفاده شود و با نگرشِ واقعاً تاریخیِ مهار گردد، فوایدِ بسیار دارد.

مسیحیت اگر در این چشم‌انداز، یعنی در زندگی و موقعیتِ واقعیِ آن، نگریسته شود به هیچ وجه، آن‌گونه که سابقاً تصور می‌شد، به صورتِ «گسستی در الگویِ دینیِ دنیایِ باستان» جلوه نمی‌کند. برعکس، به صورتی کاملاً طبیعی، سرِ جایِ خود در آن الگو قرار می‌گیرد. این یک گامِ منطقی در مسیرِ تحولِ « شرقِ یونانی» ست. نه تنها به صورتِ پدیده‌یی غافلگیرکننده و یگانه و استثنایی و معجزه‌گون که در مسیرِ پیشرفتِ معنویِ بشریت تحولی انقلابی ایجاد کند جلوه نمی‌کند، بل که به صورتِ نمودار، به صورتِ تحققِ آرزوهایِ تاریخیِ پیشینیان و عواملی جلوه‌گر می‌شود که قابلِ تعریف و تحلیل اَند و معلوم می‌کنند که منشاء و آبشخوری داشته اَند.

البته، این بدان معنا نیست که تحلیل همواره کاری سهل است و تفسیر همواره کاری ساده. شاید روزی بیاید که هر دو کار سهل و ساده باشد. اما تا رسیدن به آن فرجامِ فرخنده، کارِ محققانِ بسیاری لازم است با کوشش‌هایِ صبورانه‌یِ بسیار. تا رسیدن به نقطه‌یِ اتمامِ کارِ تحقیق، نقطه‌یی که دانشِ درستی در بابِ تمامِ جوانبِ مسئله در اختیارِ ما بگذارد ـ یا برعکس، تمامِ امیدها را نقشِ بر آب کند ـ باید قبول کنیم که تفسیرِمان در بابِ زایش و استقرارِ مسیحیت کاستی‌هایی خواهد داشت.

فعلاً که « دانشِ» ما در مسیرِ پیشرفت است، بهتر است ببینیم آن تفسیرِ مطلوب قرار است چه شرایطی داشته باشد : مسلماً، نمی‌تواند مطلق و انعطاف‌ناپذیر باشد. باید، هم از عدمِ قطعیت برخوردار باشد، هم از نگرشِ تردیدآمیز. باید از نقشه‌ها و طرح‌هایِ کامل بپرهیزیم. شاید حتّا لازم باشد از کلّی‌گویی‌هایِ بیش از حد صریح نیز احتراز کنیم چون می‌دانیم که تأثیرِ عوامل و عناصرِ تشکیل‌دهنده‌یِ دینِ عیسامسیح تا چه اندازه متعدد، پیچیده، ظریف، دشوارفهم و دشوارسنج اَند.

کتابی که در دست دارید، « شرحِ زندگیِ عیسا» نیست. تنها هدفِ کتاب این است که یک بررسیِ نقّادانه از مسائلی به عمل آورد که تحقیقاتِ تاریخی در موردِ موجودیت، فعالیت، و تعالیمِِ عیسا پیشِ رویِ ما نهاده اَند. اگر تصور کنید نکاتِ پراهمیت با شرح و تفصیلِ مبسوط موردِ بررسی قرار گرفته اَند، به راهِ خطا رفته اید. درکِ جامع و مانع از خصلتِ این مطلب را، به‌طورِ کلی، تنها معاینه‌یِ دقیق فراهم تواند کرد. این کتاب، یک بررسیِ علمی ست بینابینِ عامه‌فهم و خاصه‌فهم. ارجاعاتِ عدیده‌یی در پانوشت‌ها آمده است تا خوانندگانی که به موضوع علاقه‌یِ بیشتری دارند بتوانند غور و تعمقی بیش از آنچه در این محدوده عرضه شده به عمل آورند.