تاریخ مغول

توضیحات

             گزیده ای از کتاب تاریخ مغول

بدبختانه در مملکت ما مردم اصلاح هر امرى و اقدام به هر کارى را بدون مطالعه از دولت انتظار دارند و خود حاضر به هیچ‌گونه جنبشى نیستند

           در آغاز کتاب تاریخ مغول می خوانیم

مقدمه مؤلف             ۹

فصل اول. مجملى از احوال ممالک آسیا مقارن استیلاى مغول   ۱۵

اوضاع جغرافیایى آسیاى مرکزى و شرقى             ۱۵

فصل دوم. تشکیل دولت مغول   ۲۹

ظهور چنگیزخان      ۲۹

فصل سوم. سیاست چنگیز و اثرات حمله مغول           ۸۵

حکمیت تاریخ در باب چنگیز   ۸۵

فصل چهارم. سلطنت جانشینان چنگیز تا ایام فرماندهى هولاگو    ۱۲۷

سلطان جلال‌الدّین در هند        ۱۲۷

سلطنت اوگتاى قاآن از ۶۱۶ تا  ۶۳۹      ۱۵۱

سلطنت گیوک خان و   از  ۶۳۹             ۱۶۷

نیابت سلطنت مادرش   تا  ۶۴۷             ۱۶۷

سلطنت شعبه دوم خاندان چنگیزى منگوقا آن (۶۴۸ـ۶۵۷)      ۱۷۰

فصل پنجم. لشکرکشى هولاگو به ایران و انقراض خلافت عباسى                 ۱۸۱

حکومت ایران در عهد مغول تا هولاگو (۶۱۸ ـ ۶۵۴)            ۱۸۱

مأموریت هولاگو و دفع اسمعیلیه از ۶۵۱ تا  ۶۵۴     ۱۸۶

فتح بغداد و انقراض خلافت عباسى از ۶۵۵ تا  ۶۵۶             ۱۹۳

فصل ششم. سلاطین مغول ایران یا ایل‌خانان ( ۶۶۳ ـ  ۷۵۶)             ۲۱۵

سلطنت اباقاخان از ۶۶۳ تا  ۶۸۰           ۲۱۶

سلطنت سلطان احمد تگودار از ۶۸۱ تا  ۶۸۳          ۲۳۵

سلطنت ارغون خان از ۶۸۳ تا  ۶۹۰        ۲۴۲

سلطنت گیخاتوخان از ۶۹۰ تا  ۶۹۴        ۲۵۸

سلطنت بایدو خان از جمادى الاولى ۶۹۴ تا ذى القعده  ۶۹۴     ۲۶۵

فصل هفتم. ایل‌خانان ایران (بقیه)                ۲۷۱

سلطنت سلطان محمود غازان‌خان از ۶۹۴ تا  ۷۰۳     ۲۷۱

سطان محمد خدا بنده اولجایتو از ۷۰۳ تا  ۷۱۶         ۳۱۸

سلطنت سلطان ابوسعید بهادر خان از ۷۱۶ تا  ۷۳۶   ۳۳۶

ایل‌خانان آخرى       ۳۵۸

فهرست اسامى ایل‌خانان ایران  از ۶۵۱ تا  ۷۵۶      ۳۷۲

فصل هشتم. فترت بین دوره ایل‌خانى و دوره تیمورى                ۳۷۵

۱ـ ملوک کرت          ۳۷۷

آل کرت     ۳۸۹

۲ ـ اتابکان فارس و ملوک شبانکاره        ۳۹۰

اتابکان فارس          ۴۱۰

ملوک شبانکاره         ۴۱۱

۳ـ اتابکان یزد         ۴۱۱

اتابکان یزد             ۴۱۳

۴ـ قراختائیان کرمان              ۴۱۴

قراختائیان کرمان      ۴۲۰

۵ـ خاندان اینجو و آل مظفر      ۴۲۱

آل مظفر     ۴۵۲

۵ـ امراى لرستان      ۴۵۲

اتابکان لر بزرگ       ۴۵۸

امراى لر کوچک        ۴۶۱

۶ـ چوپانیان            ۴۶۲

امراى چوپانى          ۴۶۴

۷ـ امراى ایکانى یا آل جلایر    ۴۶۴

امراى ایلکانى یا آل جلایر       ۴۷۴

۸ـ سربداران و طغاتیموریه       ۴۷۴

سربداران    ۴۸۵

امراى طغاتیمورى     ۴۸۶

فصل نهم. تمدن و معارف و صنایع در عصر استیلاى مغول           ۴۸۷

منابع دیگر              ۵۰۱

علوم و ادبیات          ۵۰۳

۱ـ علما و عرفا و حکما          ۵۰۵

۲ـ نویسندگان و مورخین         ۵۱۸

۳ـ شعرا     ۵۳۶

صنایع و ابنیه  آثار    ۵۵۸

صنایع دیگر            ۵۶۱

معمارى و ابنیه         ۵۶۵

روابط تجارتى          ۵۶۹

طرق تجارتى عمده     ۵۷۱

تجارت       ۵۷۴

فهرست اعلام          ۵۷۹

فصل اول /

مقدمه مؤلف

تاریخ تفصیلى ایران اگرچه مثل تاریخ ادبیات زبان فارسى منابع عدیده دارد و از گذشتگان ایرانى یا غیرایرانى جماعتى به فراخور ذوق و استعداد و معلومات یا بر اثر اغراضى خاص قلم بر روى کاغذ گذاشته و مطالبى را یادداشت کرده‌اند ولى متأسفانه تاکنون کتابى جامع در تاریخ مملکت ما نوشته نشده است که نویسنده آن رعایت مفهوم امروزى کلمه «تاریخ» را چنان‌که مصطلح اهل علم کنونى است، کرده باشد و از مطالعه کتاب او صرف‌نظر از وقایع عظیم لشگرى و قتل و غارت‌ها و عزل و نصب‌ها خصوصیات زندگانى اجتماعى و اقتصادى و ادبى اجداد ما در هریک از ادوار تاریخى به‌دست آید و علل ترقّى و تنزّل قوم ایرانى در مدارج کمالات معنوى و اخلاقى و مراحل تمدن و عوامل عمده این سیر در هر دوره مفهوم مى‌شود و این نیست مگر از آشنایى نداشتن به روش علمى مورّخین جدید در بحث مسائل تاریخى و طرز تاریخ‌نگارى امروز که از یک قرن پیش به‌بعد به‌کلى شکل آن عوض شده چه محققین فرنگى این فن را از مدّتى پیش در خطّى نو انداخته و برمبناى علمى متین استوار کرده‌اند که مثل هر علم دیگر مهارت در آن علاوه بر استعداد غریزى و ذوق طبعى موقوف به فراگرفتن مقدمات علمى بسیار و استعانت از علوم چند و داشتن نظر دقیق و اقتفاى روش کار استادان این راه و به‌کار بردن نظریه بحث و انتقاد در استنتاج مسائل تاریخى است. به‌واسطه پراکنده بودن منابع تاریخ ایران در حال حاضر و مختفى ماندن بسیارى از آنها در گوشه و کنارها و نداشتن کتابخانه‌ها و موزه‌هاى عمومى و نبودن چاپ‌هاى انتقادى از کتب قدما و عدم اطّلاع مردم ایران به روش تاریخ‌نویسى فرنگى امروز به‌هیچ‌وجه نمى‌توان از یک نفر بلکه از چند تن زیردست نیز توقع آن را داشت که تاریخ تفصیلى ایران را چنان‌که مطلوب است و به شکلى که قابل همسرى با این‌گونه تواریخ از ممالک فرنگ باشد به نگارش درآورند و زبان فارسى و مملکت ایران را از این احتیاج مبرم خلاص بخشند. اگرچه بدبختانه در مملکت ما مردم اصلاح هر امرى و اقدام به هر کارى را بدون مطالعه از دولت انتظار دارند و خود حاضر به هیچ‌گونه جنبشى نیستند ولى در پاره‌اى موارد خاص، دولت خواهى‌نخواهى باید مقدم باشد و به‌واسطه عدم مقدرت مردم یا به علّت نشناختن راه مصلحت خود به اجراى بعضى نقشه‌ها مباردت نماید، بعضى تأسیس کتابخانه‌ها و موزه‌هاى عمومى و جمع‌آورى منابع اطلاعات از افراد خصوصى ساخته نیست و اگر هم ساخته باشد، به‌واسطه محدود بودن میزان مقدرت ایشان چنان‌که باید به‌سرعت و انتظام مطلوب انجام‌پذیر نمى‌شود. دولت باید نقشه و پروگرام خاصى جهت این‌گونه منظورهاى معنوى طرح کند و وسایل آن را در حد امکان مهیّا ساخته در دسترس اهل علم بگذارد تا ایشان به‌تدریج این کار عظیم را به آخر برسانند. حالیه در نوشتن تاریخ و تاریخ ادبیات و تمدن دو طرز معمول است: یکى تحقیق در جزء جزء مطائل یا در قسمت قسمت دوره‌ها، دیگرى نگارش تاریخ عمومى تمام دوره‌ها یا تاریخ زمان یک سلسله یا یک موضوع بالنسبه مرتبط. در شق اوّل محققین غالبآ متخصص در معرفت یک دوره یا یک  موضوع خاص مى‌شوند و تحقیقات ایشان صورت رساله‌هاى مفرد[۱]  در باب یک مطلب محدود معین پیدا مى‌کند در صورتى که در شق ثانى، نویسندگان باید به نظرى عام در جمیع مسائل و ادوار بنگرند و از لحاظ کلیت و حفظ ربط منطقى بین کلیه امور موضوع تاریخ و استنباط قوانین عمومى تألیفات خود را به رشته تحریر درآورند و این چنان‌که پوشیده نیست، امرى بسیار مشکل و انجام صورت کامل آن در حد عادى از قدرت یک نفر خارج مى‌نماید مگر آن‌که ابتدا متخصصین هر کدام در باب هر موضوع یا هر دوره رساله‌هاى مفرد نوشته باشند و بیشتر مطالب و ادوار به این ترتیب تحت مطالعه آمده باشد تا یک نفر یا هیأتى با داشتن مقدمات کار اطمینان‌بخش قدم در راه تلفیق و تألیف بگذارند. شش سال قبل موقعى که نگارنده در پاریس بودم و حسن اتفاق مصاحبت ذى‌قیمت بزرگان عالى‌قدرى را که همه بر من سمت استادى و بزرگوارى داشته و دارند یعنى حضرت علامه مفضال، آقاى میرزا محمد خان قزوینى و حضرت مستطاب آقاى ذکاءالملک فروغى و حضرت استادى آقاى میرزا ابوالحسن خان فروغى نصیبم کرده بود، غالبآ گفتگوى این موضوع در میان بود که به‌اتفاق یکدیگر به سبک تواریخى که در فرنگستان به همکارى فضلا فراهم شده است، تاریخ عمومى جهت ایران تهیّه کنیم و چندین جلسه اوقات ما صرف ترتیب نقشه این کار و اختیار روش و ترتیب وسایل و مقدمات آن شد ولى بدبختانه فراهم نداشتن سرمایه مادى و مأموریت یافتن حضرت آقاى ذکاءالملک به سفارت کبراى ترکیه و مراجعت برادر معظم ایشان به ایران مانع صورت یافتن این نقشه گردید و در همین اثنا بود که دو جلد کتاب نفیس ایران باستان و داستان‌هاى ایران قدیم تألیف حضرت مستطاب آقاى میرزا حسن خان مشیرالدوله پیرنیا انتشار یافت و موجب کمال خرسندى گردید که اوّلین قدم در این مرحله از جناب معظم با نهایت دقت و احتیاط و طرز کار اروپایى و استفاده از جمیع منابع موجوده برداشته شده و براى کسانى که بعدها بخواهند این مرحله را بپیمایند راه روشن گردیده است. مقارن برگشتن نگارنده به تهران در پنج سال قبل، وزارت جلیله معارف نیز براى رفع احتیاج مدارس دست به کار تألیف یک سلسله کتب درسى زد و جناب مستطاب اجل آقاى اعتمادالدوله قراگوزلو، وزیر معارف وقت نیز در این موضوع جدى تام داشتند و وزیر محترم مالیه مأمور تهیه یک دوره تاریخ ایران از ابتداى استیلاى مغول تا اعلان مشروطیت گردیده و مقرر شد که سلسله تاریخ ایران از ابتدا تا مشروطیت به ترتیب ذیل فراهم شود :

از ابتدا تا صدر اسلام به قلم آقاى پیرنیا.

از صدر اسلام تا استیلاى مغول به قلم آقاى تقى‌زاده.

و از استیلاى مغول تا اعلان مشروطیت توسط این ضعیف.

آقاى پیرنیا به ذوق شخصى اوقات گرانمایه خود را صرف انجام این منظور مقدس کرده و علاوه بر دو جلد ایران باستان و داستان‌هاى ایران قدیم و یک جلد درسى خلاصه دو جلد فوق تاکنون دو مجلد کبیر (مجموعآ ۱۹۴۷ صفحه) از ابتداى تاریخ ایران تا اوایل دوره اشکانى را فراهم و طبع نموده‌اند و بقیه تاریخ ایران را هم تا ظهور اسلام در دو مجلد دیگر در دست تألیف و طبع دارند. کسانى که این دو مجلد حاضر را دیده و مطالعه کرده‌اند، مى‌دانند که مؤلف محترم تا چه اندازه در این راه زحمت کشیده و چه خدمتى ذى‌قیمت به هموطنان خود کرده‌اند، همین‌که دو جلد دیگر این کتاب گرانبها نیز از طبع خارج و در دسترس عامه فارسى‌زبان گذاشته شود، افق جدیدى پیش چشم مردم این عصر که از گزارش احوال نیکان خود عمومآ و ایران باستان خصوصآ آن هم به شکل مطالعه علمى به‌کلى بى‌خبرند گشوده خواهد شد و از قرائت و سیر در احوال اجداد باافتخار خود به مآثر گذشته قوم ایرانى که همه وقت در دنیاى قدیم صاحب نام و نشان و همدوش ملل عظیم‌الشأن بوده پى خواهند برد و به غرض‌ورزى مورخین دشمن در باب تحقیر مقام ایرانیان قدیم و مغرضین بى‌خبر عصر جدید که در این کتاب به‌خوبى پرده از روى کار ایشان برداشته شده آگاهى خواهند یافت. باشد که غرور ملى بار دیگر در هموطنان معاصر ما شعله زند و خرمن سستى و تن‌پرورى را در وجود ایشان سوخته آنان را به اقتدا به اجداد و عظمت خود وادارد. قسمتى که بنا بود به قلم آقاى تقى‌زاده نوشته شود، متأسفانه به‌واسطه مأموریت‌هاى دولتى و استغراق اوقات ایشان در انجام وظایف دیگر به آخر نرسید و نیمه‌تمام ماند و اگر آن نیز به اتمام مى‌رسید، امیدوارى تمام بود که سلسله تاریخ عمومى ایران در دست اوّل فراهم شود و زمینه‌اى به‌دست آید تا آیندگان در تکمیل آن بکوشند. نگارنده که به تشویق و بزرگوارى آقایان معظم مذکور در این حلقه داخل شده بود با این‌که هیچ‌گونه لیاقت همکارى و همقدمى با آن بزرگان را در خود نمى‌دیدم امتثال امر را دست به‌کار تهیه قسمتى که به عهده‌ام محوّل شده بود، زدم و با فراهم نبودن وسایل و منابع کافى و گرفتارى کار درس قسمت اوّل از آن را که اینک تقدیم خوانندگان محترم مى‌شود مهیّا و طبع کردم. جلد حاضر، شامل تاریخ ایران است از ابتداى استیلاى چنگیز تا تأسیس دولت  تیمورى یعنى از اوایل قرن هفتم تا نیمه دوم قرن نهم و متضمن دوره سلطنت ایلخانان مغول است بر ایران و سلسله‌هاى جزئى که در فاصله این دو قرن و نیم بر بعضى قسمت‌هاى ما سلطنت و امارت داشته‌اند. در ابتدا نظر نگارنده این بود که این کتاب را در حدود مواد لازم براى دوره دوم متوسطه ادبى تهیه کنم ولى در ضمن عمل معلوم شد که گذشتن از سر بسیارى مسائل به‌اجمال ممکن نیست و منظور اصلى که روشن ساختن پاره‌اى کلیات و نمودن روح تاریخ که شرح زندگانى اجتماعى و معنوى مردم باشد با ذکر رئوس وقایع و مسائل نمى‌سازد به همین نظر در پاره‌اى قسمت‌ها راه تفصیل اختیار شد و براى آن‌که کار محصلین دوره دوم متوسطه نیز زیاد مشکل نشود، قسمت‌هایى از کتاب را به خطّى خفى‌تر طبع کردیم تا محصلین در یاد گرفتن آنها مختار باشند و این قسمت‌ها که اکثر آنها اقتباس از مورخین و نویسندگان دوره مغول و تیمورى و غالبآ به‌عین انشاء ایشان است حکم قرائت تاریخى را دارد و مخصوصآ براى نمودن طرز تاریخ‌نگارى و سبک انشاء ایشان انتخاب شده و این روش را انشاءالله در مجلدات دیگر کتاب نیز رعایت خواهیم کرد.کتاب حاضر با مقدماتى که ذکر کردیم، ناقص است و البتّه از اشتباهات نیز خالى نیست. چه اولاً کار دست اوّل کسى است که به‌خصوصه در این باب تخصصى نداشته، ثانیآ با فراهم نبودن نمونه‌ها یا راهنمایانى در این راه ناهموار مجهول و نداشتن دسترسى به منابع لازمه (که گاهى تحصیل کتاب‌هاى چاپى راجع به این دوره نیز در تهران غیرممکن مى‌شد) آن هم در مدتى قلیل آوردن نمونه‌اى خالى از عیب و نقص از عهده نگارنده خارج بود، مخصوصآ با قید درسى بودن کتاب تحقیق عموم مسائل جزء به جزء و به‌دست دادن اقوال مختلفه و منابع اطلاعات و بحث در صحت و سقم روایات مقدور نمى‌شد. این کتاب زمینه کارى است براى فضلاى دیگر که بعدها در رفع نقیصه‌هاى آن بکوشند و هر کدام قسمتى از آن را روشن کنند تا انشاءالله در آینده چنان‌که شأن تاریخ ایران است مشکلات مسائل آن حل شود و بالنتیجه کتابى منقّح و قابل اعتماد فراهم آید.نظر نگارنده در این کتاب بیشتر نمودن روش علمى تاریخ‌نویسى و سعى در تألیف منطقى مسائل موضوع تاریخ ایران در عهد مغول بوده است مخصوصآ اهتمام به‌عمل آمده است که تاریخ ایران در این ایام که در کتب جمیع مورخین آن ادوار با تاریخ عمومى تمام ملل مغلوبه مغول مخلوط ذکر مى‌شود، جداگانه نوشته شود و از وقایع زندگانى ملل دیگر نیز امورى که با تاریخ ایران ارتباط پیدا مى‌کرده در این کتاب به تناسب ایراد گردد.

سه جلد دیگر کتاب که در دست تألیف است، شامل قسمت‌هاى ذیل خواهد بود :

جلد دوم: تاریخ ایّام تیمورى و مقدمات تشکیل دولت صفویه.[۲]

جلد سوم: دوره صفویّه و افشاریّه.

جلد چهارم: زندیّه و قاجاریّه.

          تجریش ـ ۲ شهریور  ۱۳۱۲

                اقبال

[۱] . Monographies

[2] . جلد دوم جز مختصرى از تاریخ اوایل دوره تیمورى نیمه‌کاره رها شد و جلدهاى سوم و چهارم نیز نوشتهنشد.