توضیحات
گزیده ای از کتاب آریا :
آریا کراواتی را که کیانا برای او هدیه آورده است به یقه زده، روسری صورتی کیانا را همراه با روبان سفید بر گردن آویخته، و گل سرخ مصنوعی را از روبان جدا کرده و در جیب پیراهن، بر روی قلب، گذاشته است، و نشسته بر سکّوی انبار، تکیه داده بر کندولۀ غلّه، یله در شیرۀ انگورِ رها بر سکّو و کف انبار، در خلسۀ سیر و سلوکی شگفت، خطاب به چهرۀ دل‌فروز کیانا، با چشمان زیبایش، بازتابیده در چشمان مینیاتور تجویدی و مینیاتور لیلیِ مانی (موسی) جمالی، نشسته بر چهرۀ ”لا دونّا ولاتا”ی رافائل، در لباسی صورتی، با یقه‌ئی از سوزن‌دوزی بلوچی و تاجی از شانزده مروارید سپید، می‌گوید تو از من و برای منی کیانا! من از تو و برای تواَم کیانا! باید به دستت بیاورم کیانا! باید به دستم بیاوری کیانا! به دستت می‌آورم! به دستم می‌آوری! همدیگر را به دست آورده‌ایم کیانا! … در تعبیر خواب من و تحقق خواستۀ میرزا بهمن از پس رنج‌های بسیارِ روح. پری کوچک غمگین من! … شاهزاده خانم دلیرِ سفرهای اُدیسه‌یی من. … منتظرم بمان! … پنلوپه‌ام! آندرومدایم! ژولیتم! اوفلیایم! شارلوتم! …
نه! …کیانایم! لیلایم! تهمینه‌ام! منیژه‌ام! … عصارۀ همۀ زیبایی‌های جسم و روح دختران عاشق و الهامبخش ننه دریای تاریخ برای پسر عمو صحرائی چون من! کیانایم! …
در آغاز کتاب آریا می خوانیم :
فهرست بخش‌های پنج فرگرد از
«حدیث بی‌قراری‌های آریای جوان»
- رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم. ۱۳
- هر آن که خدمت جام جهان‌نما بکند. ۲۳
- راز این پرده نهان است و نهان خواهد بود. ۳۰
- وجود نازکت آزردۀ گزند مباد. ۴۰
- ملول از همرهان بودن طریق کاردانی نیست… ۴۶
- نه هر درخت تحمل کند جفای خزان. ۵۳
- ز اخترم نظری سعد در ره است که دوش… ۵۹
- لیکن چنان مگو که صبا را خبر شود. ۶۴
- عماری دار لیلی را که مهد ماه در حکم است… ۶۹
- شرح این قصّه مگر شمع برآرد به زبان. ۷۸
- قرار برده ز من آن دو نرگس رعنا ۸۵
- یاد باد آن روزگاران یاد باد. ۹۱
- من کز وطن سفر نگزیدم به عمر خویش…. ۱۰۲
- ورای حد تقریر است شرح آرزومندی.. ۱۰۸
- ز شوق نرگس مست بلندبالائی.. ۱۱۷
- سال‌ها رفت و بدان سیرت و سان است که بود. ۱۲۵
- روی بنمای و وجود خودم از یاد ببر. ۱۳۳
- حافظ بد است حال پریشان تو ولی.. ۱۴۳
- در نظر نقش رخ خوب تو تصویر کنم. ۱۵۳
- عروس غنچه رسید از حرم به طالع سعد. ۱۶۵
- در این چمن گل بی‌خار کس نچید آری.. ۱۷۵
- من آن نیم که دهم نقد دل به هر شوخی.. ۱۸۵
- تا بگویم که چه کشفم شد از این سیر و سلوک… ۱۹۴
- احوال گل به بلبل دستان سرا بگو. ۲۰۲
- با چشم و ابروی تو چه تدبیر دل کنم. ۲۰۹
- هرکسی عربده‌ئی اینکه مبین آن که مپرس… ۲۱۷
- از در عیش درآ و به ره عیب مپوی.. ۲۲۴
- قبول کرد به جان هر سخن که جانان گفت… ۲۲۹
- لیکن چنان مگو که صبا را خبر شود. ۲۳۵
- یاران صلای عشق است گر می‌کنید کاری.. ۲۴۳
- مردم دیدۀ ما جز به رخت ناظر نیست… ۲۴۹
- وفا مجوی ز دشمن که پرتوی ندهد. ۲۵۹
- جان‌پرور است قصۀ ارباب معرفت… ۲۶۴
- وان مواعید که کردی مرواد از یادت… ۲۷۷
- در سراپای وجودت هنری نیست که نیست… ۲۸۷
- احباب حاضرند به اعدا چه حاجت است… ۲۹۶
- ۳۷. یغمای عقل و دین را بیرون خرام سرمست… ۳۰۸
- نسیم عطرگردان را شکر در مجمر اندازیم. ۳۱۶
- همتم بدرقۀ راه کن ای طایر قدس… ۳۲۵
- مردم چشمم به خون آغشته شد. ۳۳۳
- هیهات که رنج تو ز قانون شفا رفت… ۳۳۸
- روندگان طریقت ره بلا سپرند. ۳۴۳
- از این سموم که برطَرف بوستان بگذشت… ۳۴۹
- هرآنچه ناصح مشفق بگویدت بپذیر. ۳۵۴
- آب حیوان تیره‌گون شد خضر فرخ‌پی کجاست… ۳۶۴
- مُهر بر لب زده خون می‌خورم و خاموشم. ۳۷۱
- در هر طرف که ز خیل حوادث کمین‌گهی است… ۳۷۹
- هندوی زلف بتی حلقه کند در گوشم. ۳۸۶
- اتحادی است که در عهد قدیم افتاده است… ۳۹۵
- یاران همنشین همه از هم جدا شدند. ۴۰۵
- مشتاقم از برای خدا یک شکر بخند. ۴۱۵
- آفتابی است که در پیش سحابی دارد. ۴۲۳
- رند عالم‌سوز را با مصلحت‌بینی چه‌کار. ۴۳۰
- یکی به سکۀ صاحب عیار ما نرسد. ۴۳۷
- ابرو نمود و جلوه‌گری کرد و رو ببست… ۴۴۴
- کاین دل غم‌زده سرگشته گرفتار کجاست… ۴۵۲
- یاران چه چاره سازم با این دل رمیده ۴۵۷
- امروز تا چه گوید و بازش چه در سر است… ۴۶۴
- نادیده هیچ دیده و نشنیده هیچ گوش… ۴۷۵
- از آن به دیر مغانم عزیز می‌دارند. ۴۸۵
- مرغ روحم که همی زد ز سر سدره سفیر. ۴۹۴
- ور نه از جانب ما دل‌نگرانی دانست… ۵۰۵
- سینۀ تنگ من و بار غم او هیهات… ۵۱۶
- یاران صلای عشق است گر می‌کنید کاری.. ۵۲۳
- الا یا اَیُهاالسّاقی اَدِر کأساً و ناوِلها ۵۳۲
- که عشق آسان نمود اوّل ولی افتاد مشکل‌ها ۵۴۴
- روی مه‌پیکر او سیر ندیدیم و برفت… ۵۴۹
- مُردم در این فراق و در آن پرده راه نیست… ۵۵۷
- یا تن رسد به جانان یا جان ز تن برآید. ۵۶۴
رونق عهد شباب است دگر بستان را
می‌رسد مژدۀ گل بلبل خوش‌الحان را
پسر جوان، بلندبالا و لاغراندام، با پیراهن و شلوار سفید، روی تختخواب سادۀ تک‌نفره ایستاده است، و دارد کار نصب دو تابلوی نقّاشی را بر روی دیوار ضخیم روبه‌روی در ورودی اتاق به پایان می‌برد. هر دو تابلو به تقارن زیر یک تابلوی سی در چهل سانتیمتری از فردوسی قرار گرفته‌اند که شاهنامه‌اش را با دست چپ از روی شال کمر به پهلو چسبانده است و پشت سرش کوه پوشیده از برفِ دماوند سر به آسمان آبی کشانده است.
تابلوها دو پرترۀ رنگ‌روغن‌اند، از دو مرد خوش‌چهره، بسیار شبیه هم، با موهای جوگندمی، صورت‌های تراشیده، سبیل‌های نسبتاً پُر، و اندکی اختلاف سِن، که در دو قاب چوبی زیبا، هر یک تقریباً شصت در هشتاد و پنج سانتیمتر، جای گرفته‌اند.
تلنگُری به در چوبی قدیمی اتاق می‌خورد. پسر سر برمی‌گرداند. در باز می‌شود و زن، با سگرمه‌های در هم، خوراک بامیه و دوغ و سبزی را، در ظروف سفالین فیروزه‌یی، به نوازشگری چشم و دل بر مجمعۀ مسی، به داخل می‌آورد.
با دیدن تابلوهای نقّاشی چهرۀ زن بی‌اختیار شکفته می‌شود.
او با پشت پا در را می‌بندد و می‌گوید:
– «وای خدای بزرگ! چقدر شبیه خودشان هستند؟! خوب به یاد دارم!»
باز سگرمه‌هایش را در هم میکند. مجمعۀ غذا را می‌گذارد روی قالی ذرع و نیمِ بوم-سورمه‌یی نسبتاً درشت-بافتی که وسط اتاق پهن شده است و طرح اسلیمیِ پرپیچ‌وتابی دارد. بعد می‌نشیند گوشۀ تخت، نزدیک چمدان کوچک نیمه‌باز و کیف بنددار، تا نگاهی به دو پرتره و پسر بیندازد.
زن چیزی نمی‌گوید. با دهان نیمه‌باز زُل می‌زند به دو نقّاشی تا بالاخره اشک به درون چشمانش بدود.
پسر زیرچشمی نگاهش میکند. کار نصب تابلوها تمام شده است. سرش را کمی عقب می‌کشد. تابلوها را بر دیوار برانداز میکند. با دستان گشوده و صدای تقریباً بلند می‌گوید:
– «بفرمایید سرکار عِلّیه رودابه خانم! … این‌ها هم پرتره‌های پدربزرگ‌های شهید بنده!»
زن ساکت است. چشمانش را به دو تابلو دوخته است ولی هرازگاهی نگاهی دزدانه به پسر می‌اندازد.
پسر می‌گوید:
– «بالاخره هر دو اسمم را گذاشتم پایشان. قسمت شده من دو اسمه باشم. تا حالا فکر می‌کردم راحت است. مدارک تحصیلی‌ام با اسم «مختار» خواهند بود. ولی دیگران به اسم «آریا» صدایم می‌زنند. ولی معلوم شد به این راحتی نیست.»
زن با عصبانیّت می‌گوید:
– «یعنی چه که راحت نیست؟»
پسر که سعی میکند دل مادر را به دست آورد می‌گوید:
– «چرا اینجور عصبانی می‌شوی مادرِ دل‌نازک گُلم؟! خودت دیدی که در ارتباط با نقد فیلمی که هفتۀ پیش در نشریۀ «رهاورد اراک» چاپ شد سر دوراهی قرار گرفتم. پدرم گفت که اسم مختار را بنویسم و اسم آریا را بگذارم داخل پرانتز. این‌جا عکس این کار را کردم. مثل این که هر دو تا اسم به نافم بسته شده‌اند!»
مادر با عصبانیّت بیشتر می‌گوید:
– «یعنی چه که به نافت بسته شده‌اند؟! پدرت بارها برایت توضیح داده. من هم برای صدمین بار تکرار می‌کنم که هر دو تا اسمت خوب و بجایند. کار خوبی می‌کنی که به هر دو تا اسمت توجّه داری. باید هر دو تا را حفظ کنی. اسم شناسنامه‌یی تو یاد پدرِ پدربزرگ‌هایت را زنده نگه می‌دارد. این وصیت خود عمو جمشید خدابیامرز بوده که ببین چه جور دارد نگاهمان میکند! مثل پدر خودم. … نگاهشان کن! …»
یک‌باره بغضش می‌ترکد. چشمانش گره می‌خورند به چشمان آن دو چهرۀ نشسته بر دیوار که دارند او را نگاه می‌کنند. صدای هق‌هق گریه‌اش انگار بند دل پسر را پاره میکند.
پسر می‌نشیند کنار مادرش که سرش را پایین می‌اندازد تا مشغول دست کشیدن بر بُته-جقه‌های ریزودرشت روتختی شود. دست چپش را می‌گذارد روی شانۀ مادر. مادر با حالتی غم‌زده و به‌آرامی دست پسر را از روی شانه‌اش برمی‌دارد.
پسر با محبّت بسیار می‌گوید:
– «چرا این‌همه کم‌لطف شده‌ای؟ من که منظور بدی نداشتم! خیلی هم از هر دو تا اسمم خوشم می‌آید. ولی قبول کن که استفاده از هر دو با هم کمی مشکل است. تا حالا مجبور نشده بودم بر سر دو-سه راهی قرار بگیرم و یا از این استفاده کنم یا از آن یا از هر دو. اما می‌دانم که نه من اولین آدمم با دو تا اسم نه آخرین آدم. مگر خود شما و خاله‌ها و عمّه‌ها و خیلی‌های دیگر در همین دوروبر خودمان دو اسمه نیستید؟ … تازه من خوب می‌دانم که چرا دو تا اسم دارم. … اسم مختار که به افتخار آن پدرِ پدربزرگ‌هایم انتخاب شده. اسم آریا هم سفارش خود آن شاهنامه‌خوان شریف بوده که گفته‌اند گاهی خودش را آریا می‌نامیده و به فرزندانش سفارش کرده بوده که سعی کنند اسم آریا را برای پسر اولشان انتخاب کنند، مگر آن که اسم خودشان آریا باشد. دوست داشته این اسم در خانواده بماند.
«اسم برادر بزرگ‌تر پدرم که آریا بوده است، اما می‌گویید که معلوم نیست به چه علتی در هیجده‌سالگی مرده. من هم که پسر بزرگ شما هستم و این اسم زیبا را روی من گذاشته‌اید. … چطور بود؟ درست گفتم یا نه؟! درست درسم را پس دادم؟!»
آریا مکثی میکند. انگار در سکوت فکر خاصّی از ذهنش خطور میکند. برمی‌خیزد و از کنار تخت به طرف تابلوها می‌رود وبا صدائی که مادرش نشنود می‌گوید:
– «اگر من ازدواج می‌کردم اسم نوۀ بزرگم می‌شد آریا. … اما … اما … من که ازدواج نخواهم کرد! عمو سیاوش هم که اسم پسرش را کیانوش گذاشته نه آریا. پس فعلاً اسم آریا از خانوادۀ کیانی و بخصوص از جانب من پَر! …یعنی وصیت بابا مختار پَر! … به همین سادگی! مگر این که دستی از غیب برون آید و کاری بکند. آه! … بابا مختار!»
یک آن چشمانش را می‌بندد تا فکرهایش را از ذهن براند. دوست ندارد فعلاً چنین فکرهائی مشغولش کنند.
مادرش می‌گوید:
– «زیر لبی داری چه نطقی می‌فرمایی؟»
آریا می‌خندد و می‌گوید:
– «دارم می‌گویم با این اخم‌وتخم جناب‌عالی هر چه نطق است کور می‌شود!»
بعد به طرف مادرمی‌آید وادامه می‌دهد:
– «… به‌هرحال هر دو نامم را دوست دارم و به‌مقتضای شرایط از هر دو یا یکی از آنها استفاده می‌کنم. بخصوص که این‌همه بار امانت روی دوش آنها است خانمی! بار امانت! … مادر گلِ خودِ خودم! …»
یک‌باره پسر شروع میکند به خندیدن و قلقلک دادن مادر.
مادر باز اخم میکند و خودش را کنار می‌کشد و می‌گوید:
– «بس کن آریا! لوس هم نشو! مسخره هم نکن! معلوم است که بار امانت روی دوش آنها است! دیگر هم نمی‌خواهم چیزی بشنوم!»
مادر چشمانش را بر هم می‌گذارد. ساکت می‌شود. آرام‌آرام سنگینی سکوت آریا را وامی‌دارد که بر‌خیزد و دوباره به طرف تابلوها برود و بپردازد به جابجا کردن اندک آنها بر دیوار. او با تظاهر به سرگرم کردن خودش، مادرش را زیر نظر می‌گیرد.
سرانجام آریا سکوت را می‌شکند:
– «واقعاً مانده‌ام حیران که چطور تا سه روز پیش آن همه خوشحال بودی که من بروم چقاسیاه تا شاید خود تو و آتبین و حتی پدرم هم هر چه زودتر پس از چهار سال به ده بیایید. ولی معلوم نیست که چرا یک‌باره ورق برگشت و مخالف رفتن من شده‌ای و حالا که بالاخره دارم می‌روم باید با این اخم‌وتخمت بدرقه بشوم!»
مادر می‌گوید:
– «ما مخالف رفتنت که نیستیم. فقط می‌گوییم سفرت را عقب بینداز تا در شهریورماه حتماً چهارتایی با هم برویم.»
آریا از تخت پایین می‌پرد و رو به روی مادرش می‌ایستد و می‌گوید:
– «خوب من همین را نمی‌فهمم که چطور تا همین سه روز پیش نه‌تنها بحث شهریور مطرح نبود بلکه اصرار داشتید تا من هر چه زودتر به ده بروم. حتی خود تو و پدرم نمی‌دانستید که من دارم این تابلوها را کار می‌کنم و برنامه‌ریزی کرده‌ام تا دقیقاً امروز تمامشان کنم و بعد به ده بروم. مرتّب تکرار می‌کردی که مادربزرگ‌ها و میرزا بهمن پیغام پشت پیغام داده‌اند که آفتاب لب بام‌اند و علاقه دارند هر چه زودتر کلّ خانوادۀ ما بخصوص آریا را ببینند و نگران‌اند که دیدار بیفتد به قیامت. … حالا اصرار داری که فعلاً نروم به ده درحالی‌که برای من هم بهترین موقع همین حالا است. کمتر از یک ماه دیگر که باید بروم به رامسر. کلاس تقویتی بچه‌های محل هم هست. اگر، گوش شیطان کر، شما خواستید شهریور به ده بروید من سعی می‌کنم همراه شما هم بیایم. اگر اصرار شما نبود و من هم بر پایۀ همان اصرار شما برنامه‌ریزی نکرده بودم نمی‌رفتم. الآن هم هیچ دلیل منطقی نداری خانم خانم‌ها که یک‌باره مخالف رفتن من شده‌ای. من می‌خواهم به ده خودمان بروم برای دیدن مادربزرگ‌ها و اقوام دیگر. یک سفر عادی! سفر قندهار که نمی‌خواهم بروم! بد می‌گویم؟»
آریا مادر را نگاه میکند و منتظر می‌ماند تا او چیزی بگوید.
باز سکوت سایۀ سنگین خود را بر فضای گفت‌وگو می‌اندازد تا بالاخره مادر می‌گوید:
– «آخر … لااله‌الاالله! … هر چه من بگویم به خرجت نمی‌رود. ولش کن! حالا بگو دقیقاً کی تابلوها را تمام کردی؟ چرا دیشب که پیشت بودم چیزی نگفتی؟ هیچ نشانه‌ئی هم از این‌ها ندیدم! خیلی لوس شده‌ای! مگر پدرت نپرسید که آیا تمامشان کرده‌ای یا نه؟ چرا چیزی نگفتی بدجنس؟!»
آریا دوباره می‌نشیند کنار مادرش و می‌گوید:
– «مگر الکی است خانم خانم‌ها! … به همین راحتی کارم را نشان تو و پدرم بدهم؟! هرگز! چه خیال باطل و انتظار بیخودی!»
بعد قاه‌قاه می‌خندد و ادامه می‌دهد:
– «از شوخی گذشته کار مهمّی نکرده‌ام مامان جان جان من! آجّی جان خودم! تصمیم گرفته بودم تمامشان کنم. خیلی از کارهایشان را قبلاً انجام داده بودم. ولی تنبلی و کارهای دیگر نگذاشت که کارهایم با سرعت لازم پیش بروند. بعد دیدم بهتر است روز تمام شدنشان امروز باشد.»
مادر می‌گوید:
– «دیشب تا از بیرون آمدی شام نخورده گفتی که باید یادداشتی برای نشریه بنویسی. ولی انگار تا نزدیکی‌های صبح بیدار بودی! البته حضرت آقا هر شب تا نزدیکی‌های صبح بیدار و بی‌خواب است و وَر‌رفتنش با کتاب و روزنامه تمامی ندارد!»
آریا دستانش را به هم می‌زند و می‌گوید:
– «بارک‌الله به آجّی جان کارآگاهم که حواسش جمعِ جمع است! آره دیشب بیشتر بیدار بودم. به بهانۀ نوشتن یادداشت آمدم داخل اتاقم و در را بستم و بکوب کار کردم تا این که تابلوها ساعت چهار صبح تمام شدند. اگر دیشب نیامده بودی تا از سفر منصرفم کنی یکی-دو ساعت زودتر تمامشان می‌کردم مامان خانم! عزمم جزم بود که قبل از سفر تمامشان کنم تا هم امضای امروز پایشان بخورد هم با خیال راحت بروم به چقاسیاه. به چیزی که کاملاً توجّه داشتم این بود که هر طور شده همین امروز تمام شوند، نه زودتر نه دیرتر. بله! پسرت را دست‌کم نگیر خانم عزیز!»
مادر به آریا نگاه میکند. آریا برمی‌گردد روی کف اتاق روبه‌روی مادر می‌نشیند و می‌گوید:
– «جالب این‌جا است آجّی جان که تا پس از تمام شدن تابلوها خوابیدم و خوابم برد خواب عجیبی دیدم. واقعاً عجیب و گیج‌کننده.»
مادر با تعجب به آریا نگاه میکند و می‌گوید:
– «خواب؟! چه خوابی؟ خیر است ان‌‌شاءالله!»
آریا برمی‌خیزد. به فکر فرو می‌رود. کف دست راستش را پشت سرش قرار می‌دهد و با نوک انگشتان گویی سرش را می‌خاراند و می‌گوید:
– «واقعاً عجیب است! خودم هم …»
مادر می‌پرسد:
– «خودت چی؟»
آریا می‌گوید:
– «خودم هم باورم نمی‌شود!»
مادر می‌گوید:
– «تو و پدرت ایمان و اعتقادی به خواب ندارید و من بدبخت هم اگر خواب ببینم مسخره می‌کنید!»
آریا می‌خندد و می‌گوید:
– «من کی باشم که مسخره کنم، آن هم آجّی گُل خودم را! فقط و فقط دو تا بحث ناقابل داریم؛ یکی رابطۀ خواب با واقعیت بیداری است؛ یکی هم رابطۀ خواب‌های عجیب و غریب با تعبیرهائی که با هزار من سریش به آن خواب‌ها نمی‌چسبند!»
مادر می‌گوید:
– «حتی همین پریشب پدرت اهمیتی نداد که من پریروز پس از رفتن او به سر کار چه خوابی دیده‌ام. … ولش کن! حالا تو بگو چه خوابی دیده‌ای.»
آریا لب برمی‌چیند و می‌گوید:
– «اگر نخواهی جزئیات را بپرسی من خیلی راحت خواب همین دو تا پدربزرگم را دیدم، با همین قیافه‌ها. قاتلشان پیدا شده بود و همۀ مردم همه‌جا می‌گفتند قاتل جمشید کیانی و هوشنگ کاویانی پیدا شده و همه هم باور کرده بودند! آن‌قدرهمه‌چیز عادی بود که انگار نه انگار خواب می‌دیدم؛ به‌سادگی و وضوح بیداری بود.»
مادر چشم غُرّه می‌رود و می‌گوید:
– «استغفرالله! چه خوابی! پیدا شدن قاتل پدر و عمویم! یعنی چه؟! این دو نفر مثل خیلی‌های دیگر در درگیری سیِ تیر معروف شهید شده‌اند. نوزده سال پیش. ارتش یا شهربانی بوده که به دستور مقامات بالا تیراندازی کرده، از رئیس ارتش یا نمی‌دانم رئیس شهربانی بگیر و برو بالا تا برسی به قوام نخست‌وزیر و شخص اوّل مملکت.»
بعد مادر می‌زند زیر گریه و می‌گوید:
– «ما حتی دقیقاً نمی‌دانیم کجا دفنشان کرده‌اند؟ در چه وضعی؟ آن‌وقت تو پس از نوزده سال می‌گویی خواب دیده‌ای که قاتلشان پیدا شده؟ خودت همین دیشب برای من بیچاره صغرا-کبرا چیدی که ربط خیلی دقیقی بین واقعیت و خواب وجود ندارد. خواب با آرزوها و تمایلات ربط دارد و از اینجور حرف‌ها. حالا انگار خواب خودت را خیلی هم جدّی می‌گیری در حالی که مربوط به قضیه‌ئی است که تو هنوز به دنیا نیامده بودی!»
آریا می‌خندد و می‌گوید:
– «پس دیدی خود تو هم به خواب باور نداری؟! تازه خواب من خیلی شسته-رفته تر و واضح‌تر از بیشتر خواب‌های عجیب و غریب جناب‌عالی است که گاهی تعریف می‌کنی و تعبیرهای عجیب‌وغریب‌ترشان را هم می‌گویی خانم خانم‌ها! خوابم آن‌قدرطبیعی بود که دلم می‌خواهد باورش کنم. یعنی به دلم افتاده که باورش کنم.»
آریا به مادرش نگاه میکند تا شاید واکنش بهتری نشان دهد. مادر انگار غرق افکار خودش است.
آریا به‌آهستگی می‌گوید:
– «جالب این‌جا است که در این خواب انگار من نقش …»
آریا همچنان به مادر نگاه میکند تا شاید علاقه‌ئی به خوابش نشان دهد.
مادر با پشت دست اشک‌هایش را پاک میکند و برمی‌خیزد و می‌گوید:
– «خیلی خوب. حالا که دو پایت را کرده‌ای در یک کفش که بروی زودتر ناهارت را بخور. بجنب که جا نمانی. یک‌وقت چُرتت نگیرد! دیشب که خیلی دیرتر از شب‌های دیگر خوابیدی. آخرش مریض می‌شوی می‌افتی کار می‌دهی دستمان! خدا به‌خیر بگذراند! کاش کمی هم به جسمت می‌رسیدی. نه خواب درست‌وحسابی‌ئی، نه ورزشی. با گوشت نخوردنت در این شش ماه هم که خیلی لاغر شده‌ای. زانویت چطور است؟ دیگر درد نمی‌کند؟»
آریا می‌گوید:
– «با دوا-درمان خانگیِ جناب‌عالی خیلی بهترشده خانم دکتر!»
مادر زیرچشمی اخمی میکند و می‌گوید:
– «چسبیدن به درس و مشق و کتاب و دفتر حد و اندازه دارد. والله خجالت دارد که جوانی به این قد و بالا به ورزش اهمیتی ندهد و نتواند دوچرخه‌ئی را کنترل کند! حالا خوب است که الحمدلله استخوان‌بندی و بنیۀ خوبی داری. در بچگی و نوجوانی با گردش و کار در باغ و صحرا و کُشتی گرفتن با دوست-موستات بزرگ شده‌ای. … حالا از این‌وَرَش افتاده‌ای. در مدرسه که اصلاً ورزش نمی‌کنی! والله این مدیران مدرسه‌ها بی‌خود و بی‌جهت به این شاگرداول‌ها ارفاق می‌کنند و نمرۀ ورزششان را می‌دهند. آن هم بیست! در پنج سال گذشته همۀ نمره‌های ورزش آقا بیست بوده و آن‌وقت … استغفرالله! پدرت می‌گوید خوب است که در باشگاه ورزشی ثبت‌نام کنی و ورزشی را یاد بگیری. یا مثلاً بروی برای هیکلت. چیز خوبی می‌گویند. آها! زیبایی اندام! از خود پدرت یاد بگیر. نماز صبحش قضا شود میل انداختن صبحش قضا نمی‌شود!»
در تمام مدتی که مادر حرف زده است آریا خنده به لب چشم به چشم مادر دوخته است و با تکان دادن پیوستۀ سر حرفش را چنان تأیید کرده است که مادر شیطنتش را درمی‌یابد و درحالی‌که برمی‌خیزد مشتی را طوری حوالۀ پسرش میکند که پسر به‌راحتی بتواند جاخالی بدهد.
بعد مادر به طرف تابلوها می‌رود تا امضای نقّاش را در پایین آنها نگاه کند: «جمشید کیانی فرزند مختار» و «هوشنگ کاویانی فرزند مختار»، هر دو با امضای «آریا (مختار) کیانی» و تاریخ «چهارشنبه سیِ تیرماه ۱۳۵۰».
بغض مادر می‌ترکد:
– «واقعاً که عجب روز مهمّی تمامشان کرده‌ای! البته آن روز دوشنبه بوده. … بمیرم برایشان. …»
بغض راه گلویش را می‌بندد. می‌کوشد بر خودش مسلط شود.
دوباره اخم میکند و می‌گوید:
– «جای این‌ها این‌جا نیست حضرت آقا! جای این‌ها در اتاق پذیرایی است. وقتی برگردی باید برایشان رونمایی بگیریم. اگر لوس نمی‌شوی باید بگویم واقعاً این‌ها شاهکاراند!»
چشمان آریا پر از اشک شوق می‌شود. دوباره روبه‌روی مادرش می‌ایستد. با لبخند آمیخته با بغض نگاهش میکند.
بعد بی‌درنگ بوسه‌ئی بر پیشانی‌اش می‌گذارد و می‌گوید:
– «آشتی! آشتی!»
مادر به طرف در می‌رود.
به‌آرامی برمی‌گردد و می‌پرسد:
– «حالا پول قاب‌ها را از کجا آورده‌ای که ما نفهمیدیم؟!»
آریا با حاضرجوابی می‌گوید:
– «این پسر رودابه کاویانی و آرش کیانی روزها به‌جای اینکه برود مدرسه و درس بخواند می‌رفته عملگی تا پول گیر بیاورد و جمع کند برای این قاب‌ها! …»
تا می‌بیند مادرش حوصلۀ شنیدن این حرف‌ها را ندارد و خودش هم نمی‌تواند بیشتر سربه سر او بگذارد می‌گوید:
– «راستش … چهار متر چوب قاب را به‌صورت خام خریدم. ارزان بود. بعد در زیرزمین خانۀ دوستم که یک کارگاه کوچک دارد با کمک خود او قاب‌ها را ساختم. بعدازظهر جمعه که شماها خانه نبودید دوستم با دوچرخه آورد تحویلشان داد و رفت. به همین سادگی خانم بازپرس! خانم جانی دالر!»
مادر با لبخندی آرام نگاهی به پسرش می‌اندازد و می‌خواهد از در اتاق خارج شود که چشمش می‌افتد به کراوات زیبای آبی‌رنگ که، با بُته-جقه‌های سورمه‌یی، به دور قاب عکسی از آریا، با همان کراوات، گره خورده است. یک شمع نیمه سوز نیز با پاپیونی باریک از پرچم ایران بر بالای قاب ایستاده است.
تا مادر می‌خواهد چیزی بگوید آریا پیش‌دستی میکند:
– «این هم کراوات مرحمتیِ سرکار علّیّه به گردن قاب عکس فرزند دلبندش در جشن تولّد هیجده‌سالگی! امروز صبح تصمیم گرفتم که این‌طوری بیندازمش گردن این عکس، با همان گرهی که خودت زده‌ای، تا طوقت همیشه بر گردنم باشد خانمی!»
خط کمرنگ خنده گونۀ چپ مادر را به طرف بالا می‌کشد. او در را باز میکند و از اتاق بیرون می‌رود درحالی‌که آریا دارد با نگاه مهربان او را بدرقه میکند.
Ketabkhan –
دعوت به آریاخوانی
احمد طالبی نژاد (منتقد فیلم)
هفته نامۀ کرگدن، دورۀ جدید، شمارۀ سی و هشتم، سه شنبه، ۱۲ بهمن ۱۳۹۵، مسلسل ۹۰، صص. ۸۶-۸۷
شما را دعوت می کنم به …
* من [موسی اکرمی] را خوب می شناسم؛ از سال ۱۳۵۲ که هر دو دانشجوی دانشگاه اصفهان بودیم، تا امروز، گاه از خیلی نزدیک و گاه از دور و با فاصله.
موسی دانشجوی دانشکدۀ علوم بود اما بیشتر وقتش توی دانشکدۀ ادبیات می گذشت. گاهی سر کلاس برخی استادان ادبیات، تاریخ یا جامعه شناسی حاضر می شد و اغلب با دوست همشهری‌اش، عطاءالله مهاجرانی که دانشجوی تاریخ بود، می پلکید. او دانشجوی نخبۀ آن دوران بود و البته دوستی من با او بیشتر به خاطر عضویتمان در سینمای آزاد مرکز اصفهان بود. آن وقت ها بچه ها فیلم های کوتاه می ساختند، اما موسی آن قدر اعتماد به نفس داشت … که یک فیلم شصت دقیقه ای هشت میلیمتری ساخت با نام غیرمتعارف «ما به سراغ دروازه بانی رفتیم». خودش هم نقش اصلی آن را بازی می کرد. موسی یک فیلم غیرمتعارف با چاشنی فلسفه ساخت. اصلاً از همان روزگار گرایش عجیبی به فلسفه داشت. [… موسی] اکنون در شصت و یکی دو سالگی یکی از اساتید برجستۀ دانشگاهی است، با ۴۳ کتاب تألیفی و ترجمه در رشته های علمی، علوم سیاسی، فرهنگی، فلسفی و در عین حال [بنیادگذار دورۀ دکتری رشتۀ تحصیلی «فلسفۀ علم» در ایران و از بنیان گذار[ران] دورۀ دکتری رشتۀ تحصیلی «فلسفۀ هنر» در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد است. …
باری، … موسی اکرمی اخیراً رمان قطوری نوشته به نام «آریا» در ۵۶۹ صفحه، و انتشارات نگاه آن را متشر کرده است. ماجراهای این رمان، که مرز باریکی با خاطره نویسی دارد، در شهر اراک و برخی روستاهای اطرافش می گذرد. از جمله روستای چقاسیاه … . این رمان جئوگرافیک بیش از هر چیز در بارۀ اراک و روستاهای این خطه است و اسامی اغلب مردمان این منطقه به صورت واقعی درش ذکر شده و نشانی محله ها و کوچه پس کوچه هایش هم همین طور. … شما هم می توانید در این سفر ادیسه وار با او همراه شوید، چون برای هر قشری و از هر جغرافیایی – اغلب میانسالان – چیزهائی برای دوست داشتن و حیرت کردن درش پیدا می می شود؛ … شخصیت اصلی رمان جوانی است به نام آریا که در فرصت کوتاه یک تعطیلی، تصمیم می گیرد به روستای زادگاهش چقاسیاه برود. کل ماجراهای این به صورت روایتهای تو در تو و اغلب ذهنی جریان پیدا می کند. خیالتان را راحت کنم: این یک رمان پست مدرنیستی است و فکر می کنم نویسنده در نگارش این اثر الگویش «در جستجوی زمان از دست رفته» مارسل پروست بوده؛ چون لحن، ضرباهنگ، و تکیۀ فراوان بر جزئیات، شباهت فراوانی با آن اثر نامدار دارد. می دانم که موسی این کتاب را خوانده. چون آن وقت ها که بچه ها از خواندن آثار برجستۀ ادبیات تن باز می زدند، او خورۀ آن ها بود. اصلاً نگاهش به سینما و ادبیات غیر متعارف بود. راستی گفتم سینما و باید اشاره کنم که در فصل های آغازین کتاب به برخورد نخست راوی با فیلم «گاو» که در سینما دنیای اراک به نمایش درآمده اختصاص دارد: «اسب [مجسمۀ شاه] روی پاهایش بلند شده است، رو به سینمای دنیا که اتوبوس حالا تقریباً روبروی آن ایستاده است. دارد فیلم گاو را نمایش می دهد … [چهرۀ شاه و چهره و دو دست اسبش به سوی آفیش فیلم قرار دارند. دو دست اسب، با سُم‌های آهن‌کوب، پرتاب شده‌اند رو به چهرۀ سینما و چهرۀ مشد حسن و گاوش.] تا حالا فیلم را سه بار دیده ام. در ستایش آن دو یادداشت نوشته ام … شاید خوب باشد شبی دوستان روستایی خودم را در جائی جمع کنم و نوشته ام در بارۀ «گاو» را برایشان بخوانم. بخصوص با داوود و هاشم و اسفندیار صحبت هائی داشته باشم در بارۀ عزاداران بَیَل به عنوان تصویری از روستاهای کشور ولو کمی اغراق آمیز…»
از این ها گذشته، فصل بندی کتاب هم در برگیرندۀ نوآوری هائی است؛ از جمله این که فصل با یک مصرع از [حافظ] شروع می شود که محتوای آن فصل بیانگر مضمون آن مصرع نیز هست [یا بعکس]. به هر حال، سرتان را درد نیاورم. … شما را دعوت می کنم که در اسرع وقت این رمان استثنائی را بخرید و بخوانید؛ و همین دیگر. در ضمن می دانید که من هیچ ربطی به اراک و توابعش ندارم ولی عجیب با حال و هوا و شیوۀ روایت این اثر احساس نزدیکی می کنم.
نقل از وبلاگ موسی اکرمی: http://musaakrami.blogfa.com/post-154.aspx
Bahman –
گفت‌وگو با دکتر موسی اکرمی درباره تازه‌ترین اثرش
وقتی یک فیلسوف رمان می‌نویسد
مهسا رمضانی
رمان «آریا» که اخیراً به قلم دکتر موسی اکرمی، استاد فلسفه علم دانشگاه علوم و تحقیقات و به همت «انتشارات نگاه» روانه بازار نشر شده است، رمان نسبتاً بلندی است که در لایه سطحی خود روایتی رئالیستی از زندگی پنج روز و چهار شب یک پسر ۱۸ ساله است که پس از چهار سال دوری از روستای زادگاهش، به آنجا می‌رود و در این سفر، هم گوشه‌هایی از زندگی و هویت او و خانواده‌اش بازخوانی می‌شود و هم او در این مقطع، تحول ژرفی را در زندگی عاطفی و عشقی و سیاسی خود تجربه میکند.
دکتر اکرمی که تا پیش از این با آثاری همچون «فلسفه از تعبیر جهان تا تغییر جهان»، «درآمدی بر فلسفه کیهانشناسی»، «کانت و مابعدالطبیعه» و… شناخته می‌شد این‌بار می‌کوشد تا نگرش و تحلیل فلسفی خود را در خدمت ادبیات به کار گیرد. از این رو، برآن شدیم تا در گپ وگفتی با دکتر اکرمی از دغدغه او برای نوشتن این رمان جویا شویم. آنچه در ادامه می‌آید ماحصل این گپ‌وگفت است که می‌خوانید:
جناب دکتر اکرمی، در حوزه فلسفه علم و فلسفه سیاست چهره نام‌آشنایی هستید. البته می‌دانیم که در زمینه زیبایی‌شناسی کانت و افلاطون هم تدریس داشته‌اید و از علاقه شما به هنر نقاشی هم بی‌خبر نیستیم اما چطور شد که قالب «رمان» را برای بیان دغدغه‌های فلسفی خود برگزیدید؟
من از دوره دوم تحصیلات دبیرستانی و تمام مدت تحصیلات دانشگاهی به ادبیات و هنر علاقه‌مند بودم. علاوه بر اینکه «آریا» شخصیت اصلی رمان من تا حد بسیار زیادی بازتاب‌دهنده شخصیت و دغدغه‌های فکری و مشغله‌های خودم است، یک شخصیت نیز از روی شخصیت و زندگی واقعی خودم با همین نام «موسی اکرمی»، البته با چند سال فاصله زمانی میان آریا و موسی اکرمی، ساخته شده است. آن موسی اکرمی که فوق لیسانس فیزیک می‌خواند بشدت دلبسته فلسفه و هنر و ادبیات است.بعد از انقلاب هم شاید اطلاع داشته باشید که علاوه بر ترجمه‌ها و تألیف‌هایی در پیوند با ادبیات و هنر، من در تأسیس دوره دکتری فلسفه هنر در واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی نقش بسیار زیادی داشته‌ام و خودم چندین سال فلسفه هنر و زیبایی‌شناسی افلاطون، ارسطو و کانت را در همین دوره دکتری تدریس کرده‌ام. پس از سال‌ها پرداختن به ادبیات و فیلمنامهنویسی، دست زدن من به نگارش رمان، بازگشت به مثنوی‌ای بود که مدتی تأخیر شده بود.
فلسفه در چه نسبتی با ادبیات قرار می‌گیرد و این ارتباط در شما چگونه شکل گرفت؟
فلسفه از جنس «معرفت» است. گونه‌ای دستگاه باور مدعی شناخت است که هر کس آگاهانه یا ناآگاهانه در روی‌آوری به جهان هستی، طبیعت، اجتماع و انسان به آن نیاز دارد اما ادبیات از جنس «هنر» است و بازتاباننده اندیشه و احساس انسان‌ها است که می‌تواند هم با نگاه فلسفی خاص به نگارش درآید هم فلسفه خاص نویسنده یا شخصیت‌های داستان را بازتاب دهد. نگاه من به جهان و انسان در شخصیت‌آفرینی رمان نقش داشته است همان گونه که فلسفه در پرورش شخصیت خود من در جوانی نقش داشته و به تأثیرش ادامه داده است. این رمان هم در چارچوب نگرش‌های فلسفی من نوشته شده و هم گاهی مستقیماً دغدغه‌های فلسفی من را البته در ۱۸ سالگی (که از نظر من مقطع زمانی مهمی در عمر یک نفر است) بازتاب می‌دهد.
دغدغه شما در آن ایام و در آن سن چه بود؟ پس از گذشت این همه سال، چرا مجدداً برای شما آن سن و سال پر رنگ شد؟
دغدغه من خلق رمانی متفاوت با بسیاری از رمان‌های معاصر در پایبندی به عناصر کلاسیک رمان از یک طرف و بهره‌گیری از دستاوردهای جدید رمان‌نویسی از طرف دیگر به منظور عرضه زندگی و آرمان‌های نسل خودم و مشخصاً شخص خودم بود. قصد من تصویر کردن چهره شخصیت واقعی و در عین حال تیپیکال یک جوان روشنفکر در اواخر دهه ۱۳۴۰ و آغاز دهه ۱۳۵۰ بر متن شرایط اجتماعی و سیاسی خاص و در پیوند با بحران روحی پدید آمده از عشقی بود که عوامل گوناگون می‌توانند در سرکوب یا انحراف آن نقش داشته باشند ولی این جوان می‌تواند از بحران بگذرد و عشق برای او به گفته شاملو نه پناهی و گریزگاهی، بلکه پروازی شود. او با ریشه‌های تاریخی خاص خود بر متن آن شرایط اجتماعی و سیاسی احساس میکند که از جایگاه و نقش تاریخی خاصی برخوردار است و قصد دارد به فتح جهان یا به فتح زندگی برود. تجربه عاشقانه او در ناب‌ترین تجلی خود، او را به این باور می‌رساند که «عشق دریایی است، قعرش ناپدید، آب دریا آتش و موجش گهر» سرانجام در نهایت ناامیدی درمی‌یابد که «عشق دُردانه است» و خود او غواص است و میکده طریقت زندگی پرشور و حماسی عاشقانه آن دریای ناپیدا کرانه و ژرفایی است که باید در آن سر فرو برد تا بالاخره کجا سر برکند.این رمان نهایتاً به شرحی دراماتیک بر دو بیت حافظ بزرگ تبدیل می‌شود: اول بیتی که رمان با آن گشایش می‌یابد: «رهرو منزل عشقیم و ز سر حد عدم، تا به اقلیم وجود این همه راه آمده‌ایم»، دوم بیتی که رمان با آن پایان می‌یابد تا آغازی دیگر پیدا کند: «عشق دردانه است و من غواص و دریا میکده، سر فرو بردم در آنجا تا کجا سر بر کنم». با تجلی این بیت در زندگی جوانی دارای تاریخ و هویت خاص آشنا می‌شویم که خود را می‌شناسد و سرنوشت خود را می‌یابد و تصمیم می‌گیرد که زندگی حماسی‌ای در تداوم این سفری که آغاز کرده است، پیشه کند. این رمان تجلی شکل‌گیری آغازی برای زندگی پرشور یک ایرانی بر متن اجتماعی-سیاسی- اقتصادی-فرهنگی خاص و در افق تاریخی گسترده است که با عشق و سیاست و علم و هنر و فلسفه عجین شده است.
به نظر می‌رسد شیوه روایت شما در پیکره کلی رمان، واقع گرایانه است و گاهی هم طبیعی‌گرایانه، اما با این حال گاه به سمت سمبولیسم واقع گرایانه نیز انتقال پیدا میکند؛ آیا قضاوت خود شما هم درباره سبک این اثر چنین است؟
در کنار روایتهای واقع‌گرایانه و طبیعی‌گرایانه که به آن اشاره کردید، از آنجا که قصد من این بود که با روایات گوناگون خطی و غیرخطی، هم شخصیت رمان و گذشته او شناخته شود و هم طرحی برای زندگی خاص او در نظر گرفته شود، گاهی هم جریان سیال ذهن و گاهی روایتهای سوررئالیستی داریم، گاهی رئالیسم من در خدمت نوعی سمبولیسم است یا بهتر بگویم از سمبولیسم واقع‌گرایانه بهره گرفته‌ام به طوری که هر عنصری که در رمان ظاهر می‌شود هم معنای واقعی خود را دارد هم معنای سمبلیکی که در پیوند با زندگی «آریا» مطرح می‌شود. هیچ شیء و رویداد و انسانی را بدون نقشی که در کل روایت خواهد داشت وارد داستان نکرده‌ام. گاه در توصیف به جزئیات بسیار بها داده‌ام تا به هر امری که وصف می‌شود بیشتر نزدیک شویم و نقش آن را در زندگی آریا و دیگران درک کنیم، گاه توصیفی شاعرانه به دست داده‌ام تا خواننده در ابهام رنگارنگ تصویر غرق شود.
برای نگارش این اثر چه طیف مخاطبی را مدنظر داشته‌اید؟ آیا فکر می‌کنید فلسفه‌خوان‌ها بهتر با این اثر ارتباط برقرار می‌کنند؟
شاید متهم به دادن شعار شوم ولی اشکالی ندارد؛ مخاطبان این اثر همه کسانی‌اند که رمان متعهد به ارزش‌های هنری و انسانی را دوست دارند، بخصوص حوصله خواندن آن رمان‌های بلندی را دارند که به قول ویلیام فاکنر «حاصل عمری عذاب و عرق‌ریزی روح انسان»اند؛ رمان‌هایی که زندگی شایسته آدمی در آنها جریان دارد؛ همه کسانی که دشواری‌ها یا مقتضیات گوناگون زندگی امروزی آنان را اسیر هنر مینیمال مسخ و فسخ‌کننده زندگی در جلوه‌های گوناگونش نکرده‌اند؛ همه کسانی که دل به هرزه‌نگاری‌های خارجی و وطنی نبسته بلکه ترجمه و نگارش آنها را خوارشماری انسان و زندگی می‌دانند؛ همه کسانی که خواستار پاسداری از همه آفریده‌های ادبی و فرهنگی راستین در ایران و جهان‌اند؛ همه کسانی که در پیروی از جریان‌های فرهنگی از مشکل‌پسندی حاصل از فرهیختگی و نجابت و اصالت برخوردارند؛ همه کسانی که دغدغه زندگی مسئولانه در رویارویی با افراد و جامعه و تاریخ خود دارند؛ همه کسانی که عشق را در ناب‌ترین حالت آن تجربه کرده‌اند یا دوست دارند تا اندازه‌ای با تجربه دیگران در این زمینه آشنا شوند و همه کسانی که در ارزش‌گریزی‌های گوناگون کنونی خارجی و داخلی غرق نشده‌اند و همچنان برای هنر، هم برای شکل هنر و هم برای محتوای هنر، ارزش‌های فرازمانی-فرامکانی قائلند که به کمند هنرآفرینان عاشقان زندگی شایسته آدمی می‌افتند.
راهنمای کتاب –
سلام
تشکر از نگاه ویژه ی شما.