گنجینه ادب (شعر کهن و شعر نو)

ياعلى از غم عشق تو چه غوغاست درون

قلب مجنون بود و سينه من دشت جنون

كو زبانى كه كنم مدح تو با اين دل خون

هم زبان قاصر و هم خامه ز وصف تو زبون

آنكه توصيف تو كردست خداى تو بود

ركن قرآن خداى تو ولاى تو بود

خامه در پنجه من مست شه مردان است

واژه اشكش زغم عشق تو چون باران است

وزن و آهنگ غمين قافيه سَرگردانس

ت طبعِ من عاجز و انديشه من حيران است

خِرَد انگشت به دندان تعجب بگزيد

كه خداى تو خداگون بشرى چون تو نديد

در آغاز این کتاب می خوانیم:

كار تحقيق و تاليف در رشته ادبيات به ويژه شعر كه يگانه شاخص امتياز و تفاخر ايرانيان بر ملتهاى ديگر است و به بزرگى و تعدّد شاعران ما هيچ سرزمينى شاعر نپروريده است كاريست در خور آفرين و شايسته تقدير، اين كار هم از نظر معنوى براى جامعه سودمند است و هم براى مؤلف و محقّق از جهت روحى و روانى قوتبخش زيرا در بقاع فكر و خلق انديشه و بهرهگيرى ارشادى و فرح بخشى خاطر دامنهاى گسترده دارد.
آقاى فضلالله دُروَش كه از سخنوران خوشقريحه و عروضدانى متبحّر و حافظهمندى كمنظير هستند دست به كارى بزرگ زده و بهخوبى از عهده آن بدر آمدهاند.
ايشان به گردآورى و تعريف انواع شعر از قصيده، غزل، تركيببند، مسمط، ترجيعبند، قطعه، رباعى، مستزاد، دوبيتىهاى پيوسته و شعرواره پرداخته و از عهد رودكى تا اين زمان بيش از صدها شاعر مشهور و غيرمشهور را از پيشينيان و معاصران مطرح ساخته و افزون بر آوردن چند نوع شعر از آنان به تقطع عروضى و تعين اوزان اشعارشان هم دست گماشته اند.
اين كار تاكنون سابقه نداشته است و پيداست كه چه مايه شناخت بايد از اصل موضوع داشت و چقدر كوشش و پژوهش و رنج توانفرسا براى گردآورى و تنظيم و تقطيع آن اشعار بكار برود.
اين قدر دلبستگى به شعر و ادب و دلباختگى به فرهنگ ملى كاريست درخور سپاس و سالها بايد انتظار كشيد تا مدد غيبى به فرزانهمردى اين توانايى و تحمل زحمت و صبر و حوصله را عطا فرمايد تا دست به كارى زند كه غصه سرآيد و چنين گنجينهاى به دست مشتاقان ادب و شعر برسد.

شناسايى تعداد بيشمارى سخنور و سخنسنج و يافتن آثار آنان و كتابتى به اندازه و قطر كليات شيخ اجل سعدى فراهم كردن كاريست به اصطلاح مشهور كارستان.
من كه دلباخته هنر شعر و فرهنگ ملى ايرانى هستم مراتب تحسين و سپاس خود را به جناب آقاى فضلالله دُروَش كه دُرّهاى پراكنده و نسخ را از گوشه و كنار اين مرز و بوم گردآورى كرده و گردبندى مرصع فخيم به گردن فرهنگ آويختهاند خاطرنشان مىكنم و توفيق يزدانى برايشان آرزومندم.
اديب برومند
تهران – 16 فروردين 1391

مقدمه

به قلم مؤلّف، فضلاله دُروَش

بنام خدايى كه جانم از اوست همه بندبندم از او گفتگوست
خدائى كه بر نطفهاى ذرهسان دهد فكرتى وسعتش كهكشان
خواننده عزيز، با عرض سلام و ادب، قبل از هر سخن وظيفه خود مىدانم عرض ادب كنم به ساحت مقدس قافلهسالار خدمت به بشريت به هر طريق و به هر شكل.
سلام و درود من به استادان و پيشكسوتان در هر رشته، و سلام و درود من به استادان و پيشكسوتان ادب و ادبيات، مخصوصا استادان بزرگوار علم عروض، اين پاسداران شعر كهن پارسى كه نگهبان اين ميراث گرانبها هستند. درود من به روان مطهر آن استادانى كه بسوى ذات اقدس پروردگار پرواز كردند و بوسه مىزنم به دستان توانمند آن گرانقدرانى كه در قيد حيات هستند كه بنده خود را خوشه چين خرمن فضلشان مىدانم و از صدق دل عرض مىكنم.
فداى مهرت اى آموزگارم كه من اين روشنايى از تو دارم
تو بخشيدى به چشمم روشنايى تو استادم ز الطاف خدايى
يقين در خلوتت انديشه كردى كه شغل انبيا را پيشه كردى
نبخشى گر مراف من زير دينم كه الحق بودهاى چون والدينم
نبودى گر معلم بهر رازى كجا مىكرد رازى سرفرازى
چه دارم هديهاى از بهر استاد ترا حق آنچه لايق بودهاى داد
چه نامى بهتر از نام معلم بود اين نام اِنعام معلم
درود و سپاس بر ناشران بزرگوارى كه با عشق به ايران عزيز و براى سربلندى فرهنگ اين مرز و بوم كهن، عمر و سرمايه خود را وقف و صرف نشر حاصل از خلق تخيل دانشمندان و سخنوران و نويسندگان نمودهاند كه نهتنها ملت بزرگ ايران، بلكه بشريت از آن بهرهمند گردد كه در صدر آن بزرگواران عاشق دلخسته ذات اقدس پروردگار و خاندان عصمت و طهارت، جناب آقاى عليرضا رئيس دانائى مؤسس انتشارات وزين، بنام و پربار نگاه با كارنامهاى درخشان در هزار و پانصد اثر ارزنده كه زينتبخش كتابخانهها گرديده است. نهتنها ايشان بلكه فرزند برومندشان جناب آقاى بابك رئيسدانايى كه بازوى توانمند اين انتشارات هستند.

شعار كاركنان صديق اين انتشارات خدمتگزارى به فرهنگ ايران عزيز است، كه بنده به سهم خود از آن عزيزان تشكر مىنمايم، مخصوصا جناب آقاى اصغر مهدىزادگان، سركار خانم سيما اكرمزاده و سركار خانم مريم محمدحسينى، همچنين شخصيت فرهنگى بنام كه بنده رهين لطف ايشان هستم جناب آقاى استاد كاوه گوهرين، خواننده عزيز و بزرگوارى كه اين كتاب را در دست داريد و در حال مطالعه يا تورق هستيد، همانگونه كه مستحضر هستيد نام اين كتاب گنجينه مضامين است. خدمت ناچيزى است از اين حقير كه بزرگان و اصحاب علم و ادب با ذرهپرورى و بندهنوازى خود در تحسين نامههاى ادبى كه بر اين كتاب مرقوم داشتهاند معرفى شده است.
پس بنده عرضى براى گفتن ندارم جز اينكه خيلى كوتاه و اجمالا گزارشى از كار خويش را به حضورتان عرضه دارم.
اين كتاب حاوى زيباترين سرودهها از كل صنايع شعرى است، اعم از غزل، قصيده، قطعه، مثنوى، مسمط، تضمين اشعار، تركيب بند، ترجيعبند، مستزاد، رباعى، دوبيتى و شعر نو و نوآورى و شعرواره.
كل قالبهاى شعر تعريف شده است. البته بطور اجمال كه در حوصله خواننده باشد و در حافظه نيز حفظ شود.
بحر و (وزن) كل اشعار اين كتاب از شعراى متقدم و متأخر از زمان رودكى تا اين زمان انتخاب شده است مشخص گرديده است و قابل ذكر است كه اغلب اشعار اين كتاب بنا به خواسته علاقمندان شعر و ادبدوستانى است كه هميشه لطفشان شامل حال بنده بوده و مورد عنايت آن عزيزان هستم كه اغلب سئوالاتى در مورد بحر و وزن و تقطيع مىكنند و يا اينكه يك مصراع يا يك بيت از يكى از قالبهاى شعرى را بيان مىكنند و خيلى مايل هستند كه بقيه آن شعر، صنعت شعر، سبك شعر و نام آن شاعر را بدانند كه بنده با بضاعت اندك يا از حافظه مدد مىگيرم و يا اينكه از سبك شعر كه هندى، عراقى، خراسانى و نو يا شعرواره است شاعر آن را پيدا مىكنم و بقيه آن شعر را در هر قالبى كه هست تقديم آن عزيزان مىكنم ولى چون اين كار را مكرر ديدم بر آن شدم كه كل قالبهاى شعر و اغلب اشعار اين كتاب آنهايى باشد كه علامندان بيشترى دارد پس با ديده منت اين كار را انجام دادم به طورى كه هر ادبدوستى كه دنبال هر شعر يا هر قالبى از شعر مىگردد و پيدا نمىكند آن را در اين كتاب مىيابد و اين نقل قول از استادان گرانقدر ادبيات است كه اين كتاب راهگشاى دانشجويان رشته ادبيات و كسانى است كه دستى در سرودن شعر دارند. لازم به ذكر است عزيزان خستهدلى اشعار عرفانى و تضمين غزلهاى بنده را نيز خواسته بودند كه گزيدهاى از آنها را در اين كتاب تقديم نمودهام.

در اولين قسمت اين كتاب كه غزليات است پس از تعريف، شاهد مثال حدود هفتصد غزل از شعراى متقدم تا زمان حال است كه غزليات از (الف) تا (ى) كامل مىباشد. در قسمت قطعات سعى بر آن شده است كه از قطعات و قطعهسرايان معروف انتخاب شود كه در راس آنها، پروين اعتصامى با قطعات معروفش در قسمت قصايد شاهد مثال پنجاه قصيده از قصيدهسرايان بنام است. در قسمت مثنوىها بهترينها از مولانا، بوستان سعدى، خمسه نظامى، شاهنامه فردوسى و… انتخاب شده است.
در قسمت تضمين اشعار از تضمينسرايان بنام انتخاب شده است كه ملكالشعراى بهار، شيخ بهايى، و تضمين معروف عراقى در صدر قرار دارد و در قسمت مسمطات از زيباترين مسمطات انتخاب شده است كه خالق مسمط منوچهرى دامغانى با مسمط معروفش خزانيه در صدر است.
در قسمت تركيببند و ترجيعبند، قضاوت انتخاب با استادان فن است. در قسمت مستزادها از اشعار سلمان ساوجى، مشتاق اصفهانى، علامه جلالالدين همايى و كمال اجتماعى انتخاب شده است كه هدف شناخت اين قالب شعر است در قسمت رباعيات.
رباعى بيش از پنجاه رباعىسرا استفاده شده است كه خيام، سعدى، حافظ در صدر مىباشد. در قسمت نوآورىها شعر نو و شعرواره از بيش از پنجاه شاعر انتخاب شده است كه نيمايوشيج، سهراب سپهرى، نادر نادرپور، احمد شاملو، فريدون مشيرى، فريدون توللى و نصرت رحمانى در صدر قرار دارند. اميد است كه مورد قبول و پسند شما خوانندگان عزيز قرار بگيرد.
در اينجا لازم مىدانم از همه آن بزرگوارانى كه در تدوين اين كتاب مرا يارى كردهاند و آن عزيزانى كه هميشه مشوق بنده هستند و اين حقير را مورد لطف و عنايت خويش قرار دادهاند از صميم قلب تشكر كنم كه جواب محبت سپاس است و سپاس مكتوب دلنشين است كه در صدر وزير محترم فرهنگ و ارشاد اسلامى جناب آقاى دكتر سيد محمد حسينى كه با شرفيابى به حضور ايشان از عنايات آن سلاله رسولالله و معاونين و كاركنان محترم آن اداره برخوردار گرديدم از زحمات بىدريغ و مساعدتهاى فراوان سرور عزيزم جناب آقاى استاد عطاءالله خان بلوكى كه از شيفتگان ادب و ادبيات بوده و خدمتگزار اسبق وزارت ارشاد اسلامى هستند زبان من قاصر از سپاس است. همچنين رياست محترم اداره فرهنگ و ارشاد اسلامى شهرستان شميرانات و شمال تهران حجةالاسلام و المسلمين جناب آقاى حاج آقا ناصر وكيلى، جناب آقاى حسين عربنژاد معاون اداره، جناب آقاى ايمان رفيعى نالكياشرى، جناب آقاى مازيار قلمى، جناب آقاى مهدى جعفرى اصل، جناب آقاى اسماعيل زورقين، جناب آقاى استاد فرشاد گلشاهى معاون هنرى و سينمايى، سركار خانم آرزو قديانى، سركار خانم حميده بخشى، جناب آقاى استاد حسين آهى، جناب آقاى استاد حاج على آهى، جناب
آقاى استاد محمدباقر صدرا، جناب آقاى استاد عليرضا مرعشى، حجتالاسلام و المسلمين جناب آقاى حاج محمدحسين سنجرى، سركار خانم طاهره حيدرى، جناب آقاى حاج اسماعيل حيدرى، جناب آقاى حاج صفر قمرى و فرزندان برومند ايشان، جناب آقاى روحالله افضلى، جناب آقاى حاج حبيبالله اميرى، جناب آقاى مهندس اسماعيل شريعتزاده، جناب آقاى حاج جعفر اميرى، جناب آقاى حاج محمد اميرى، جناب آقاى حاج مجتبى شريفى، جناب آقاى دكتر حسين باهر، جناب آقاى محمدباقر رضائى، جناب آقاى مهندس مهران و جناب آقاى مهندس على رضائى، جناب آقاى سيد مرتضى و سيد محمود و سيد مجتبى و سيد مصطفى، سيدتقى و سيد سعيد رضوى، جناب آقاى مجيد شادلوئى، جناب آقاى استاد دكتر محمد ناصر قائمى، جناب آقاى استاد حسين منوچهرى، جناب آقاى دكتر مصطفى قلى خسروى، جناب آقاى استاد سيد عباس سجادى، جناب آقاى استاد سهيل محمودى، جناب آقاى استاد دكتر عباس كىمنش متخلص به (مشگان)، جناب آقاى سرهنگ هوشنگ وزيرى، جناب آقاى سرهنگ كاظم حميدى شيرازى، خيرين كريمالنفس جناب آقاى حاج آقا مصطفى بلورچى، جناب آقاى مهندس غلامعلى ملول، تيمسار معظم جناب آقاى صادقزاده، سركار خانم رضوان دُروَش و همچنين رأسا و هيئت مديره كل انجمنهاى ادبى كه بنده افتخار عضويت در آنها را دارم راسا و هيات مديره دانشگاههائى كه بنده افتخار تلمذ در آن را دارم، راسا و هيات مديره فرهنگسراهائى كه بنده سعادت شركت در آنها را دارم و كل اماكنى كه بنده سعادت شرفيابى در آنها را دارم و كل عزيزانى كه به بنده لطف دارند شعرا، هنرمندان، علماء، عرفا، نويسندگان، ادبدوستان و همه آن عزيزانى كه نام مباركشان در مقدمه كتابهاى تجلى عشق، ديوان حافظ، كليات سعدى، ديوان كبير شمس، تدوين اين حقير اين كتاب آماده چاپ است – زينتبخش است كمال سپاسگزارى را دارم. اگر نامى از قلم افتاده است به حساب كار سنگين بگذاريد و بنده را عفو فرمائيد و تقدم و تأخر در نام را هم به بزرگى خودتان عفو فرمائيد.
لازم مىدانم از عزيزانى كه مشوق بنده بوده و از هيچ مساعدتى در تدوين اين كتاب دريغ نورزيدهاند، جناب آقاى استاد مظفر رحيميان، حجتالاسلام والمسلمين جناب آقاى حاج آقا كاظم زنگنه نماينده محترم ولى فقيه در دانشگاه تربيت پاسدارى حضرت امام حسين(ع) و همكار ايشان حجتالاسلام والمسلمين جناب آقاى حاج آقا غلامعلى زينالدين، جناب آقاى استاد حسين شهسوارانى، جناب آقاى دكتر حسين باهر، تيمسار معظم حاج آقا بايندريان، جناب آقاى دكتر هوشنگ يگانه، سركار خانم دكتر آذر ابتهاج، برادران عزيزم جناب آقاى تيمسار حاج جواد ملاحيدر، سركار خانم معصومه نصيريان منفرد، جناب آقاى استاد دكتر جعفر صابرى، جناب آقاى حاج احمد جعفرى، جناب آقاى سيد اسماعيل رضوى، جناب
آقاى عزتالله خانجانى، جناب آقاى محمد فرشى، خواهر عزيزم هنرمند گرانقدر و پزشكى حاذق سركار خانم دكتر واله كردستانى، جناب آقاى پروفسور سيدحسن امين، جناب آقاى استاد اديب برومند، جناب آقاى دكتر ابن جلال، جناب آقاى محمد صدرا، جناب آقاى ناظرزاده، جناب آقاى هوشنگ سفالى، جناب آقاى محبى، جناب آقاى استاد محسن دائى نبى، جناب آقاى استاد مشفق كاشانى، جناب آقاى پرويز غفورى و خواهر گرامى ايشان سركار خانم پروانه غفورى و عزيزان ديگرى كه زحمات فراوانى را متحمل شدهاند، جناب آقاى مهندس محمد دريا، جناب آقاى حسن تيمورى، جناب آقاى على شاهرخى، جناب آقاى مهدى شاهرخى، سركار خانم مريم شاهرخى، جناب آقاى حميد رحيمى، جناب آقاى محمدرضا فينى، جناب آقاى احمدرضا فينى، جناب آقاى حاج اصغر نيكخو، اديبالذاكرين جناب آقاى استاد سازگار، بلبلان عشقجناب آقاى حاج رضا خالقى، جناب آقاى حاج على قصرى، جناب آقاى حاج سيد اصغر موسوى، جناب آقاى حاج آقا مرتضى سلطانى، جناب آقاى حاج محسن طائى شميرانى، جناب آقاى حاج محمد صفائى (واصل)، جناب آقاى استاد حاج عباس محمدى (گلبانگ آزرده)، جناب آقاى استاد دكتر سيد قدير صدر، جناب آقاى دكتر ناصر ميناچى و كاركنان محترم كتابخانه حسينيه ارشاد، جناب آقاى دكتر شادروان، بلبلان خاندان عصمت و طهارت برادران بزرگوار و گرانقدر طاهرى، جناب آقاى استاد حاج على انسانى، جناب آقاى حاج رضا يحيايىپور، جناب آقاى دكتر متقى، سردار معظم جناب آقاى حاج احمد روزبهانى، خادمالحسين سردار معظم جناب آقاى حاج جواد روزبهانى، جناب آقاى حاج محسن روزبهانى، زندهياد سردار شهيد حاج رضا قائمى، جناب آقاى حاج حسين باقرى، جناب آقاى حاج نعمتالله شفيعى فريدنى، جناب آقاى حاج ابراهيم شكارانداز، جناب آقاى حاج محمد نوروزى، جناب آقاى عباس سياوشى، جناب آقاى حاج على حسن سياوشى، جناب آقاى مهندس مسعود فياضى، سركار خانم محبوبه وندسازجو، جناب آقاى امير اسماعيلى، جناب آقاى حاج عليرضا مهرپرور اصفهانى، جناب آقاى خليلالله دُروَش، جناب آقاى رحمان خسروانى، جناب آقاى هاشم افشار، سركار خانم احياء شجرى كهن، جناب آقاى سيد جواد موسوى، خيّر كريمالنفس جناب آقاى حاج آقا قاسم شكروى، سركار خانم زهره روشنگر و جناب آقاى علىاكبر فخارى (جوادى)، همچنين كاركنان محترم روزنامه جمهورى اسلامى و در صدر برادر عزيزم جناب آقاى استاد حاج محمد رصاف كه زحمات فراوانى براى تدوين اين كتاب متحمّل شدهاند.
حسن ختام عرايض بنده تركيببندى است كه در مدح و منقبت حضرت مولاى متقيان سرودهام. تقديم به شيفتگان آن حضرت.