گزیده ای از متن کتاب

کتاب ادوار سه گانه فلسفه آلن بدیو نوشتۀ الیور فلثم ترجمه علیرضا اسمعیل زاده برزی

مقدمۀ مترجم

الیور فلثم[1]  اهل استرالیا و استاد فلسفه در دانشگاه آمریکایی پاریس (AUP) است. او در کنار کسانی مثل پیتر هالوارد[2]، برونو باستیلس[3]، جاستین کلمنس[4]، آلبرتو توسکانو[5] و… یکی از برجسته‌ترین مفسران و مترجمان فلسفۀ آلن بدیو است. برجسته‌ترین کار ترجمۀ او قطعاً برگرداندن وجود و رخداد به زبان انگلیسی است.

می‌توان گفت که مهم‌ترین رسالتِ کتابِ حاضر ارائۀ دوره‌بندی‌‌ای از تفکر بدیو است. فِلْثَم تفکر بدیو را به سه دوره تقسیم می‌کند: دورۀ معرفت‌شناسیِ ماتریالیستی (دورۀ آلتوسری)، دورۀ مائوئیستی و دورۀ کنونی که دورۀ هستی‌شناسیِ ریاضیاتی است. بررسی این سه دوره، مضمون سه فصل اصلی کتاب فلثم است (فصل چهارم، متنِ مصاحبه‌ای بسیار کوتاه با بدیو است). تمرکز ویژۀ فلثم در بررسی هر دوره بر اصلی‌ترین اثر آن دوره است: مفهوم مدل، نظریۀ سوژه و نهایتاً وجود و رخداد. مسئلۀ بنیادینی که همچون رشتۀ پیوند همۀ مباحث این کتاب عمل می‌کند و موضوع اصلی تحقیق و بررسی فلثم در هر دوره از تفکر بدیو است، مسئلۀ تغییر است؛ اینکه تغییر (به‌خصوص در قلمرو سیاست) چگونه اتفاق می‌افتد.

مزیت این کتاب نسبت به آثار مقدماتی دیگری که برای فلسفۀ بدیو نوشته شده‌اند این است که ریشه‌های تفکر بدیو را پیش می‌کشد و ما را با نخستین بارقه‌های ظهور هر یک از ایده‌های اساسی او مواجه می‌کند؛ نخستین کاربست‌های ریاضیات در فلسفه، نخستین نظرورزی‌ها دربارۀ مفاهیم سوژه و حقیقت، نخستین مواجهه‌ها با روانکاوی و شعر و…. درعین‌‌حال این کتاب مسیر تحول افکار بدیو و تفاوت‌ها و تازگی‌های هر دوره نسبت به دوره یا دوره‌های قبل از آن را به خواننده نشان می‌دهد. این موارد به تعمیق درک ما از عقاید فلسفی بدیو کمک فراوانی می‌کنند. همان‌طور که تاد مِی[6]  می‌گوید[7]، این کتاب «برای کسانی که می‌خواهند بن‌مایه‌های تفکر بدیو را دریابند، کتابی ارزشمند است».

اما باید به این نکته هم توجه داشت که اگرچه این کتاب به‌عنوان درآمد یا اثری مقدماتی نوشته شده است، در واقع چندان هم مقدماتی نیست. فلثم در این کتاب چندان دغد‌غۀ آن را نداشته است که خوانندۀ کاملاً ناآشنا با فلسفۀ بدیو را گام‌به‌گام به‌سمت درک اندیشه‌های او ببرد. بیان او در برخی موارد فشرده است و مستلزم دقت کافی از جانب ‌خواننده. تاد می به‌‌درستی اشاره کرده است که «بهتر است کسانی که به‌سراغ این کتاب می‌روند، پیش‌زمینه‌ای در خصوص اندیشۀ بدیو داشته باشند زیرا در برخی موارد به نظر می‌رسد که نویسنده، حدی از آشناییِ خواننده با موضوع را پیش‌فرض گرفته است». یان جیمز[8] نیز ضمنِ اینکه این کتاب را «یکی از مهم‌ترین آثار منتشرشده در سال‌های اخیر[9] در بررسی تفکر بدیو» می‌خواند، این نکته را متذکر می‌شود که هرچند که این کتاب خود را به‌‌عنوان اثری مقدماتی معرفی می‌کند اما گاهی در بحث‌های خود به برخی از آموزه‌های بدیو اشاره می‌کند که هنوز آنها را توضیح نداده است و این امر می‌تواند خوانندۀ کاملاً ناآشنا با بدیو را سردرگم کند.[10] پیشنهاد مترجم این است که خوانندۀ مبتدی، قبل از شروع این کتاب یا هم‌زمان با آن، با مطالعۀ برخی مقالات یا بخش‌هایی از برخی کتاب‌ها، آشناییِ اولیه و کلی‌ای با فلسفۀ بدیو پیدا کند.

در ترجمۀ این کتاب تلاش شده است تا متنی روان و تاحدامکان قابل فهم در اختیار خواننده قرار گیرد. معادل‌های انگلیسی کلمات را در پاورقی آورده‌ام و اگر ترجمۀ واژه‌ای را نیازمند توضیح دیده باشم، همان‌جا در پاورقی توضیح لازم را ذکر کرده‌ام. توضیحات خود نویسنده را در پاورقی­ها با حرف (ن) متمایز ساخته­ام. تمامی ارجاعات پاورقی­ها به متون لاتین نیز از خود نویسنده است. در ضمن از ذکر برخی از ارجاعات نویسنده به مقالات غیرانگلیسی صرف­نظر کرده­ام.

اما اهل فن آگاهند که اطمینان‌یافتن از اینکه کار به کمال رسیده و هیچ خطایی در ترجمه یا فهم متن روی نداده است، امری نزدیک به ناممکن است. پس چنین کوشش‌هایی همیشه در نهایت نیازمند لطف و اغماض خواننده هستند. امید است که این ترجمه مقبول نظر پژوهندگان باشد و جای شکر است اگر من نیز بدین‌طریق سهمی هرچند اندک و ناپیدا در گسترشِ آگاهیِ فلسفی داشته باشم.

علیرضا اسمعیل‌زاده برزی

فروردین 1396

 

فصل اول: سال‌های آلتوسری

معرفت‌شناسی و تولید تغییر

مقدمه

«جهان از بن دگرگون می‌شود»

سطری از سرود «بین المللی»[11]

اوایل ماه می سال 1968 است. قرار است که آلن بدیو، که معلمِ فلسفه در دبیرستانی در شهر روئن[12] است، بخش دوم سخنرانی‌اش را در سمینار فلسفه و علم لویی آلتوسر[13] در دانشگاه معتبر اکول نرمال سوپریور[14] ارائه دهد.

ژاک رانسیر[15]، اتین بالیبار[16]، فرانسوا رنو[17] و پیر ماشری[18] نیز در این سمینار که با حضور بیش از سیصد نفر برگزار می‌شود مشارکت دارند. بخش اول سخنرانی بدیو قبلاً ارائه شده است؛ بخشی که شامل انتقاد تند و تیزی از معرفت‌شناسی پوزیتیویستی در حوزۀ سایبرنتیک و ساختارگرایی و تحلیل دقیقی از مفهوم ریاضیاتی مدل در نزد کارناپ[19] بوده است. همکارانش نه تنها انتظارِ شرح‌وبسط کاملِ مفهومِ مدل از جانب او را می‌کشیدند بلکه همچنین منتظر تبیین او از اهمیت این مفهوم برای مسائل مهم‌ترِ مطرح شده در سمینار بودند؛ مسائلی همچون تمایز میان علم و ایدئولوژی و مسئلۀ ظهور معرفت جدید. اما دومین سخنرانی بدیو به تعویق افتاد؛ دانشجویان به خیابان‌ها ریختند، سنگ‌ها به پرواز درآمدند و بدیو نیز که قبلاً در جریان اعتراضات به جنگ الجزایر مبار‌زی کارآزموده شده بود به تحصّن در اکول نرمال پیوست. نقش عمدۀ او آرام‌کردن کسانی مثل رنه شرر[20] بود که یک‌بار قصد داشت ماشین‌تحریری را روی سر پلیسِ ضدِ شورشی بیندازد که مشغول شکستنِ در ورودی بود. هنگامی که آرامش به محلۀ لاتین کوارتر بازگشت و دانشگاه اکول نرمال فعالیت عادی را از سر گرفت، سخنرانی بدیو دیگر ارائه نشد. اما یک سال بعد، فرانسوا ماسپِرو[21] متن هر دو سخنرانی را منتشر کرد. پیشگفتار این متن نوعی هشدار بود که از «نظریه‌باوری»[22] آن سخن می‌گفت و آن را به «پیوند سپری‌شده‌ای»[23] منسوب می‌کرد، زیرا اکنون «دیگر نمی‌توانیم مقصدی را در نظر بگیریم بدون اینکه به‌سمت آن حرکت کنیم» (‌MC, p.3). با این متن دورۀ اول اندیشه‌ورزی بدیو به پایان رسید و دورۀ دوم یعنی دورۀ مائوئیستی آغاز شد. نام این متن مفهوم مدل[24][i] است. مهم‌ترین موضوعی که در این فصل به آن می‌پردازیم بررسی مضمون و غایت این متن است.

متونی که روی‌هم‌رفته «آثار متقدم» بدیو را شکل می‌دهند عبارت‌اند از:

استقلال فرایند تاریخی[25]

«(باز) آغاز دیالکتیک ماتریالیستی»[26]

براندازی بی‌نهایتْ‌خُرد[27]

نشانه و فقدان: دربارۀ صفر[28]

مفهوم مدل

برای تکمیل این فهرست باید آثار آسان‌فهم عمومی را هم بدان افزود: مجموعه فیلم مستندی از مصاحبه‌های بدیو با فیلسوفان پیشرو فرانسه در آن روزگار ــــــــ ریمون آرون[29]، ژُرژ کانگی‌یم[30]، میشل فوکو، ژان هیپولیت[31] و پل ریکور[32] ــــــــ دربارۀ نسبت فلسفه با جامعه‌شناسی، علم، روان‌شناسی و زبان. همچنین مصاحبۀ نسبتاً تخصصی‌تر او با میشل سِرِس[33] را باید بیفزاییم که عنوان فرعی‌اش «مفهوم مدل؛ فیلم»[34] است.[35] نهایتاً مهم‌ترین متنی که بیرون از این مجموعۀ فلسفی قرار می‌گیرد، اولین اثر بدیوست که متنی ادبی است. بدیو در سال 1964، در 25 سالگی، اولین رمانش را باعنوان المجسطی: مسیر معکوس[36] منتشر کرد. این رمانْ بخشِ نخستِ سه‌گانه‌ای بود که قسمت دومش باعنوان نقشه‌ها[37] سه سال بعد منتشر شد و قسمت سومش باعنوان حیوان‌نگاری‌ها[38] هرگز انتشار نیافت؛ این روندی است که توجه به آن این وسوسه را برمی‌انگیزد که کل پروژۀ فلسفی بدیو را جایگزینی برای تکمیل یک سه‌گانۀ ادبیِ غیرممکن بدانیم.

متنی که پیش‌رو دارید نیز خودش نوعی جایگزینِ غیرممکن است. این متن در مقامِ درآمدی کوتاه بر اندیشۀ بدیو نگاشته شده است؛ متنی که خواننده را با آثار بدیو بر اساس همان ترتیبِ زمانیِ نگارش‌شان آشنا می‌کند. این متن از آغازْ آغاز می‌کند و از همان آغاز به‌طورخلاصه ــــــ که اولین امر غیرممکن است ــــ  پس‌زمینۀ اولیۀ تفکرِ بدیو را توصیف می‌کند؛ این پس‌زمینه شامل تمایزی است که آلتوسر میان ماتریالیسمِ تاریخی و ماتریالیسم دیالکتیکی و میان علم و ایدئولوژی قائل می‌شود، به‌علاوۀ انتقاد ژاک آلن میلر[39] از بنیادِ علمِ حسابِ فرگه. در درآمدی طولانی بر اندیشۀ بدیو می‌بایست جایگاه سارتر و باشلار[40] را در تبار فلسفیِ بدیو بازشناسی ‌کرد، نسبتِ پیچیدۀ او را با جنبش مسلط روزگارش یعنی ساختارگرایی بررسی ‌کرد و ذکری از نسبت او با دشمنان محترمش، یعنی اشخاصی همچون کواین و کارناپ، به میان ‌آورد. اما مسلماً در اینجا چنین «درآمد طولانی»‌ای در کار نیست ـــ دومین غیرممکن؛ کتابِ حاضر نوعی تک‌نگاشت[41] است و تک‌نگاشتْ جانوری کاملاً متفاوت است. درآمدْنوشتن بر فلسفه یعنی گشودن دری به‌‌سوی آن در سریع‌ترین زمانِ ممکن. اگر خواننده هم‌زمان شروع به خواندن آثار بدیو نکند، این درآمد به اندازۀ کافی سریع نخواهد بود.

اما هیچ‌کس نمی‌تواند بر فلسفۀ فیلسوفی درآمدی بنویسد بدون اینکه آن را تفسیر کند ـــــ سومین غیرممکن. دوره‌بندی آثار بدیو، تشخیص طرح‌های مختص به هر دوره، ارزیابیِ سرنوشتِ هر یک از آنها، تعیین مسیر جدایی او از استادنش، آلتوسر و لکان و نهایتاً اثبات وجود پرسمان[42] بنیادینی که دوره‌های متفاوت را به هم پیوند می‌دهد؛ همۀ اینها به معنی تفسیرکردن بدیو است؛ به‌معنی گزینش، تقسیم، برگرفتن و رهاکردن برخی مضامین فلسفی است. تفسیری که من در اینجا ارائه خواهم کرد از طریق تحلیل تطبیقی هر دوره از تفکر او پیش می‌رود: دورۀ اول، دورۀ معرفت‌شناسی ماتریالیستی است؛ دورۀ مائوئیستیِ دیالکتیک تاریخی و دورۀ کنونی، دورۀ فلسفه و شرایطِ آن است. رشتۀ هدایت‌گر این تحلیل، پرسش از نسبت میان اندیشۀ کثرت[43] و اندیشۀ تغییر است. اما این کتاب تا آنجا که صرفاً درآمدی بر اندیشۀ بدیو باشد، نمی‌تواند به‌طور رضایت‌بخشی وظیفۀ تفسیر را به انجام برساند ـــــــ چهارمین غیرممکن؛ چنین کاری نیازمند این است که من نظامی از مفاهیم خاص خودم را بسازم؛ مفاهیمی که در فصل‌های دوم و سوم شروع به طرح و بسط آنها خواهم کرد.

در این فصل پروژه‌های اولیۀ بدیو را بیان خواهم کرد و توضیح خواهم داد که او چگونه مسیرش را از استادش آلتوسر جدا کرد. در فصل دوم به بررسی دورۀ مائوئیستی بدیو می‌پردازم و در فصل سوم می‌کوشم تا مرحلۀ سومی را معرفی کنم که با متن آیا می‌توان به سیاست اندیشید؟[44] آغاز می‌شود، وجود و رخداد[45] متن اصلی آن است و تا امروز نیز تداوم دارد.

اکنون به بررسی مضمون اولین کتاب فلسفی بدیو، یعنی مفهوم مدل، باز می‌گردیم. بدیو در این متن سه مسیر تحقیق را پیش گرفته است: نخست، بازسازی مفهوم آلتوسری از ماتریالیسم دیالکتیکی به‌مثابه نظریه‌ای دربارۀ تغییر اجتماعی؛ دوم، بازسازی تمایزی که آلتوسر میان علم و ایدئولوژی قائل می‌شود؛ و سوم، استفادۀ آزمایشی از مفهومِ ریاضیاتی مدل به‌منظور اندیشیدن به تغییر در معرفت علمی. ما در این فصل مشکلاتی را که بدیو در هر یک از این سه تحقیق با آنها مواجه می‌شود و چگونگی تغییر مسیر او در مواجهه با آن مشکلات را بررسی خواهیم کرد.

[1]. Oliver Feltham

[2]. Peter Hallward

[3]. Bruno Bosteels

[4]. Jastin Clemens

[5]. Alberto Toscano

[6]. Todd May

[7]. http://ndpr.nd.edu/news/alain-badiou-live-theory/

[8]. Ian James

[9]. این کتاب در سال 2008 منتشر شده و جیمز هم در همان سال این ملاحظه را نوشته است.

[10]. https://muse.jhu.edu/article/379249

[11]. The Internationale

(سرودی چپ‌گرایانه که در اواخر قرن نوزدهم به زبان فرانسه سروده شد و از آن پس یکی از نمادهای همبستگی طبقهٔ کارگر در سراسر جهان بوده است.)

[12]. Rouen

[13]. Louis Althusser

[14]. École Normale Supérieure

[15]. Jacques Rancière

[16]. Etienne Balibar

[17]. Francois Regnault

[18]. Pierre Macherey

[19]. R. Carnap

[20]. René Scherer

(ن) او اکنون استاد پیر فلسفه در دانشگاه پاریس8 است اما در آن زمان آنارشیستی دوآتشه بود.

[21]. François Maspero

[22]. theoreticism

[23]. past conjuncture

[24]. Le Concept de Modèle

[25]. L’ autonomie du Processus Historique

[26]. Le (Re)commencement de la Dialectique Materialiste

[27]. La Subversion Infinitesimale

ترجمهٔ انگلیسی این متن باعنوان Infinitesimal Subversion در سال 2012 منتشر شده است.

[28]. Marque et Manque

ترجمهٔ انگلیسی این متن باعنوان Mark and Lack: On Zero در سال 2010 منتشر شده است.

[29]. Raymond Aron

[30]. Georges Canguilheim

[31]. Jean Hyppolite

[32]. Paul Ricœur

[33]. Michel Serres

[34]. Concept of Model, the film

.[35]  (ن) این مجموعه مصاحبه­های نیم ساعته را مرکز  ملی مستندسازی آموزشی بین سال‌های 1965 تا 1966 تولید می­کرد. بدیو به خاطر ضیق وقت، بیشتر  به صحبت­های مصاحبه شونده گوش می‌داد و کمتر صحبت بزرگترهای نامدار خود را قطع می­کرد. اما مصاحبه با سرس یک‌ساعته بود و در آنجا بدیو دیدگاه­های خودش دربارۀ ماهیت مدل­های علمی را هم مطرح می­کند.

[36]. Almagestes: Trajectoire Inverse

[37]. Portulans

[38]. Bestiaires

[39]. Jacques-Alain Miller

[40]. G. Bachelard

[41]. monograph

[42]. problematic

[43]. multiplicity

[44]. Peut-on Penser la Politique?

[45]. Being and Event

موسسه انتشارات نگاه

آلن بدیو

آلن بدیو

آلن بدیو

آلن بدیو

آلن بدیو

آلن بدیو