بابا الهوا: موسیقی و مردم‏شناسی بومیان کیش

محسن شریفیان

توجه و علاقمندی بومیان کیش به موسیقی تا آنجا است که در گذشته برای اجرای موسیقی های خاص، مکانهایی مانند «بیت الهوا» و «بيت الزار» داشته اند که هر کدام سرکرده، گروه و مقررات خود را داشته است. در جزیره‌ی كیش، سردمدار گروه نوازندگان مرد در عروسی را «بابا الهوا» و اعضای اصلی گروه او را «ولد الهوا» به معنی فرزند بابا میگفتند. «الهوا» به معنی عشق است و در جنوب ایران به عنوان باد و زارنیز تعبیر می شود. با این توضیح «بابا الهوا» با «بابا زار» کاملا متفاوت است. هرکدام از محله های قدیمی كیش یک «بابا الهوا» داشت كه بسیار مورد احترام مردم وشیخ محل بود. آنها یک خانه مخصوص داشتند كه به آن «بيت الهوا» میگفتند. اهل الهوا مقررات خاص خود را داشتند، آنها با برهنه کردن پاهایشان هنگام نوازندگی به نواختن شان جنبه ی تقدس می دادند و یا مثلا اگر قرار بود که یک گروه موسیقی وارد محل آنها بشود، حتما بایستی از بابا الهوا اجازه گرفته می شد تا طبق رسم پرچم را برای ورودشان پیشکش كنند.

70,000 تومان

ناموجود

جزئیات کتاب

ابعاد 21 × 14 سانتیمتر
پدیدآورندگان

محسن شریفیان

نوع جلد

شومیز

نوبت چاپ

اول

شابک

2_038_267_622_ 978

تعداد صفحه

301

سال چاپ

1399

موضوع

موسیقی

وزن

300

کتاب بابا الهوا: موسیقی و مردم‏شناسی بومیان کیش نوشتۀ محسن شریفیان

گزیده ای از کتاب «بابا الهوا: موسیقی و مردم‏شناسی بومیان کیش»

یادداشت نویسنده

«موسیقی، محصول و پرورد خود انسان است و این پدیدۀ فرهنگی به او تعلق دارد و پژوهش پیرامون آن در اصل، پژوهش پیرامون خود انسان است. با مطالعۀ موسیقی، انسان خودش را مطالعه می‏کند و امید دارد که از پرتوی آن، دیرینه و جایگاه خود و درون ناشناختۀ خود را بازشناسد. موسیقی، رفتار آدمی است.»[1]

‎جزیرۀ کیش که در گذشته بیشتر آن را “قیس” مى‏خواندند، یکی از جزایر مهم خلیج‎فارس در استان هرمزگان است. این جزیرۀ بیضی‏ شکل در ۱۲ کیلومتری کرانۀ شیبکوه قرار دارد.

در دوران طلایی کیش، مورخان زیادی راجع ‏به ‏آن اظهارنظر کرده‏اند. ابن‏خردادبه، ابن بطوطه، یاقوت حموی، ابن بلخی، حمدالله مستوفی و… یا به کیش سفر داشته یا در باب اهمیت آن سخنوری کرده‏اند. سعدی، شاعر بلند آوازه قرن هفتم نیز در گلستان خود از جزیرۀ کیش نام برده‏است.

‎کیش هم مانند دیگر جزایر و بنادر خلیج‏فارس از گذشته‏های دور تا کنون دستخوش آمدوشد و ‏نزدیکی با قلمروی گسترده‏ای از فرهنگ‏های گوناگون جهان بوده‏است.

‎این جزیره، آخرین جزیره در بخش شیبکوه قدیم بوده و امروز در هم‏جواری بخش شیبکوه جدید قرار گرفته‏است.

شیبکوه در لغت به معنای کوهپایه بوده و این وجه تسمیه به دلیل موقعیت جغرافیایی این نوار ساحلی در خلیج‎فارس است. در گذشته سواحل شیبکوه از بنک در (13 کیلومتری مشرق دیّر) تا بندر چارک، به طول 250 کیلومتر امتداد داشته‏است. لازم به ذکر است نام شیبکوه قدیم و مورد نظر ما تقریباً از اوایل سدۀ بیستم، کاربرد جغرافیایی و سیاسی خود را از دست داده و هم‏اکنون میان دو استان بوشهر و هرمزگان قرار گرفته‏است.[2]

‎بررسى موسیقى بومیان کیش نشان از تأثیر پذیری آن از موسیقی نوار ساحلی شیبکوه دارد، اما اینکه موسیقی کیش از کدام کانون و یا هسته موسیقی، شکل گرفته‏است و یا احیانا خود بومیان باعث شکل‏گیری این نوع موسیقی بوده‏اند، موضوع اصلی این پژوهش نیست.

اغلب بومیان جزیرۀ کیش به نوعی با موسیقی سروکار دارند. آن‏ها با اشتیاق زیاد و برای شادی و گاه آرامش خود، موسیقی اجرا می‏کنند و یا با آن همراه می‏شوند. تا آنجا که در گذشته بومیان برای اجرای موسیقی‏های خاص، مکان‏هایی مثل “بیت‏الهَوا” و “بیت‏الزار” داشته‏اند که هر کدام سرکرده، گروه و مقررات خود را دارا بوده‏است.

‎موسیقى صید مروارید و ماهیگیرى، موسیقی ویژۀ عروسى و اعیاد مذهبى، مولودخوانى و مراسم زار، هر کدام ملودی، سازها و ویژگی‏های خود را دارند که در بررسی موسیقی جزیرۀ کیش شایستۀ توجه است.

انسان‏ها از سرزمین خود و آب و هوایی که در آن زندگی می‏کنند و با گیاهان و حیواناتی که در کنار آن‏ها زیست می‏کنند، تأثیر متقابل دریافت می‏کنند و طبیعی است که این موضوع در موسیقی که جزئی از فرهنگ است، نیز تأثیر‏گذار بوده‏است.

برای مثال بررسی نقش و سهم دریا در موسیقی جزیرۀ کیش بسیار حائز اهمیت است؛ آوازهای صید و کار بر روی کشتی، به قدمت دریا و دریانوردی در خلیج‏فارس است. درونمایه بیشتر آن‏ها در ستایش خداوند و پیامبر است. همچنین نام‏های دریا و مقاصد سفر دریانوردان نیز گاهی در این آوازها شنیده می‏شود.

موسیقی آمیخته به باورهای زنان در جزیرۀ کیش نیز از نکات قابل تأمل در شناسایی فرهنگ باورپذیری و نگاه امیدوارانه در منطقه است. زن‏های کیشی، لالایی را “تَحوید” می‏نامند و برای سرگرمی کودکان خود به‏زبان و لحن عربی ترانه می‏خوانند؛ اما مهم‏ترین بخش موسیقى زنان کیش مربوط به ترانه‏هاى ویژه‏ مراسم عروسى است. آنها این مراسم و خواندن آواز را بدون حضور مردها انجام مى‏دهند. در کیش به زن‎های نوازنده “دَگّاگات” می‏گویند و موسیقى و رقص زنانه را “مُعَلاّیه” مى‏نامند.

از آنجا که موسیقی کاربردهای گوناگونی در جامعه دارد و بایسته است از دیدگاه‏های مختلف مورد بررسی قرار گیرد. انسان در هر زمان و در هر موقعیتی، از موسیقی به عنوان ابزار کاربردی استفاده کرده و از این رو یکی از روش‏های بررسی فرهنگ عامه و مردم شناسی، شناخت موسیقی  محلی آن‏ها است.

برای درک بهتر موسیقی هر منطقه، لازم است تا آن را از تمامی بدنه فرهنگی جامعه و در همان جایگاه اجتماعی و تاریخی مورد بررسی قرار داد.

این نوشتار تلاش دارد تا با نگاه مردم‏شناسی، بوم‏شناختی، جامعه‏شناسی، زبان‏شناسی، تاریخ‏نگاری و تبارشناسی به موسیقی، زوایایی از تاریخ و فرهنگ نانوشته این جزیره را روشن نماید. از همین رو موسیقی و آیین‏های بومیان کیش از زوایای مختلف و فارغ از دایرۀ آوانگاری مورد توجه قرار گرفته‏است.

این پژوهش در طی ملاقات‏های متعدد و براساس تحقیقات میدانی و مشاهده و مشارکت حضوری نگارنده در اجرای موسیقی بومیان کیش صورت گرفته‏است.

قابل توضیح است مجموعه حاضر که در سال 1398هجری خورشیدی، گردآوری و تدوین شده‏است، اولین کتاب و آلبوم موسیقی منسوب به بومیان کیش در ایران است و در منابع فعلی، کمتر در مورد موسیقی کیش، مطالب مستقلی نگاشته شده‏است. دلیل اصلی این موضوع را می‏توان در محافظه کاری بومیان و عدم اطمینان آن‏ها به غیربومی‏ها جستجو کرد. از طرفی، برای دیده نشدن این موسیقی نباید از تأثیرات منفی توریستی شدن جزیره کیش و در نتیجه عقب راندن و کوچ ناخواسته بومیان از زیست‏گاه اصلی‏شان غافل بود.

قطعاً کیش با سابقه تاریخی و دیرینه خود برای سکونت اهالی بومی، علاوه بر دارا بودن جاذبه‏های طبیعی و در حال حاضر جاذبه‏های گردشگری، می‏بایست از نظر فرهنگی و به ویژه موسیقایی نیز مورد توجه قرار گیرد. چراکه امروزه در سراسر دنیا گردشگری مبتنی بر موسیقی، طرفداران زیادی دارد و کشورهای گوناگونی با برقراری پیوند میان گردشگری و هنر موسیقی در جذب گردشگر بسیار موفق بوده‏اند.

با وجود شناخت از موسیقی منطقه شیبکوه و ساز نی‏انبان و نیز تجربه انتشار آثار مختلف در این خصوص و نیز دقت نظری که در تهیه این مجموعه شده، بی‏گمان مواردی وجود دارد که از قلم افتاده یا نادیده گرفته‏شده‏است؛ ازاین‏رو فروتنانه و مشتاقانه انتقادها و پیشنهادهای اساتید و صاحب‏نظران گرامی را با جان و دل پذیرا هستم.

لازم به ذکر است که در نگارش این اثر در میان سرچشمه‏های مطالعاتی گوناگون که از آن بهره‏برداری گردیده؛ از سه کتاب بیشترین استفاده شده‏است.

اولین اثر، کتاب ارزشمند “دو سال با بومیان کیش” به قلم رجبعلی مختارپور که منبع اصلی اینجانب در زمینه مردم‏شناسی و فرهنگ کیش بوده و جای بسی نیکبختی است که موارد و نقطه نظرات پیشنهادی وانتقادی این نویسنده ارجمند را قبل از چاپ کتاب در اختیار داشته و مورد استفاده قرار داده‏ام و صمیمانه همراهی ایشان را ارج می‏نهم.

دومین مکتوب، اثر پژوهشی پیشین اینجانب با عنوان “مردم شناسی و موسیقی نوار ساحلی شیبکوه” بود که در آن جزئیات موسیقی و فرهنگ منطقه‏ای از جنوب ایران مورد بررسی قرار گرفته که جزیره کیش، بخشی از آن می‏باشد. قرابت فرهنگی و تاریخی در موضوع مورد پژوهش، مرا بر آن داشت که بخش‏هایی از آن کتاب را عینا در این نوشتار بگنجانم.

از آنجا که باور دارم بررسی فرهنگ و تاریخ کیش به دلیل مشابهت‏های تاریخی و فرهنگی با آگاهی از جزیره خارگ، قشم و بحرین شکل کلی‏تری به خود می‏گیرد، سومین سرچشمه مورد استفاده در این پژوهش، کتاب “اهل زمین، موسیقی و اوهام در جزیره خارگ” است که در سال 1381ه.ش، گردآوری و تألیف نموده‏ام.

در تألیف این اثر، آقایان حسن خلدون، صالح احمدپور، محمد اکبری و عبدالله حاجی‏زاده با راهنمایی‏های ارزنده خود در ترجمه مصاحبه های عربی بومیان حزیره، همگام اینجانب بوده‏اند که بسیار از آن‏ها سپاسگزارم.

اکنون با نهایت احترام، مراتب قدردانی خود را از عزیزانی که در تهیه این مجموعه، اینجانب را همراه و همدل بودند، اعلام می‏دارم:

آقایان محمد رباع کندرانی، ابراهیم ابراهیمی، حسن و عبدالله غریب، ابراهیم صمدی، محمد چراغ‏آخر، محمد حاجی زاده(صقّر)، علی صالحی، بابک عامل و خانم‏ها: خدیجه ادریس، عزیزه وطن‏خواه، عزیزه و صفیه چراغ‏آخر از کیش، ماجد و محمد جزایری از جزیرۀ لاوان، ماجد و سعید(سعدون) دیده‏ور از مَچاهیل، بهروز و عبدالعزیز جنگلی و عبدالله رگ‏جان از نخیلو، سالم مبارکی از حمیران، محمد خلاده، عبدالعزیز هوشمندی و جامع بوجراشی از مُرباخ.

نوازندگان نی‏انبان، طبّل و کاسر: صالح احمدپور، عبدالله حاجی‏زاده، احمد غریب، فؤاد احمدپور، محمد اکبری، مسعود احمدپور، خالد صالحی،احمد خلاده، محمدعلی مجیدی، خالد حاجی‏زاده، رضا غریب و عبدالله احمدپور و پرسنل سالن ابوریحان بیرونی.

تحلیل ریتم‏ها: بابک شهرکی و فرشاد محمدی.

گروه مترجمین: الهه غریب‏زاده و عادله غریب‏زاده.

طراحی تصویر سازها: علی حاجی‏پور.

صدابردار: محمد عبدالهی، دستیار: حسن مصلحی.

عکاس و فیلم‏بردار مراسم: سمانه بیگ‏پور، راحله ملک‏زاده.

عکاس بخش تصاویر: ابراهیم حصاری، بهروز و احمد نشان.

همچنین در کمال امتنان از دوست عزیزم، جناب آقای محمدرضا دشتی به سبب منابع مکتوب ارزنده‏ای که در اختیار اینجانب قرار دادند، سپاسگزاری می‏نمایم.

بدون تردید، هم‏فکری و مشاوره‏ آقای سیّد محمد موسوی، مدیر مؤسسه‏ فرهنگی‏هنری ماهور و همکاری بی‏دریغ علیرضا رئیس‏دانایی، مدیر انتشارات نگاه برای چاپ این اثر، بسیار تأثیرگذار بوده‏است.

در نهایت، مراتب سپاسگزاری خود را به‏صورت ویژه از حامی طرح موسیقی بومیان کیش، جناب آقای دکتر خسرونشان (معاونت محترم گردشگری) جناب آقای دکتر سعید پورعلی (معاونت فرهنگی و اجتماعی) آقای دکتر رضا اردلان (مدیر محترم فرهنگی و آموزشی) و نیز همراهی دکتر غلامحسین مظفری (مدیر عامل سازمان منطقۀ آزاد کیش) و همچنین جناب آقای ایرج شرف‏زاده و سرکارخانم  بدریه بحرینی (از اعضای محترم شورای شهر کیش) تقدیم می‏دارم.

محسن شریفیان

بهار 1399 خورشیدی

[1]. حجاریان، محسن. گردآوری و برگردان “مردم­شناسی و موسیقی”، نشر کارنامه ،1395، ص13.

[2]. جهت اطلاع بیشتر: شریفیان، محسن.” مردم‏شناسی و موسیقی نوار ساحلی شیبکوه”، تهران، انتشارات نگاه ،1397

موسسه انتشارات نگاه

کتاب بابا الهوا: موسیقی و مردم‏شناسی بومیان کیش نوشتۀ محسن شریفیان

موسسه انتشارات نگاه

نقد و بررسی‌ها

هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.

اولین کسی باشید که دیدگاهی می نویسد “بابا الهوا: موسیقی و مردم‏شناسی بومیان کیش”