آنیما در شعر شاملو

گزیده ای از کتاب آنیما در شعر شاملو

با بررسي و مطالعه‌ي اشعار احمد شاملو مي‌توان به اين نتيجه‌ي احتمالي رسيد كه آنيماي درون شاعر از طريق برخي از اشعار وي، خود را در قالب سمبل‌ها‌ي طبيعي مانند كوه، دريا، درخت، زمين، شب، ماه، حيوانات،‌ ستاره،‌ آفتاب‌ و . . . و مفاهيمي ‌از قبيل تقدير، باروري،‌ فرديت، مادر و به ويژه عشق نشان داده است.

در آغاز کتاب آنیما در شعر شاملو می خوانیم

فهرست

چكيده. 9

مقدمه. 13

فصل اول. كليات

1-1- هدف…. 19

1-2- پيشينه‌ي تحقيق.. 19

1-3- روش تحقيق.. 21

فصل دوم. بررسی آنیما در شعر احمد شاملو

سال‌شمار احمد شاملو. 25

2-1- پيش‌درآمد.. 38

2- 1-1- ناخودآگاهي شخصي (فردي): 39

2- 1-2- ناخودآگاه جمعي: 40

2- 1-3- كهن الگو، آركي تايپ، صورت مثالي: 43

2- 1-4- اسطوره:‌ 46

2- 1-5- رابطه‌ي كهن الگوها و اسطوره:‌ 47

2-2-1-كهن الگوي پرسونا (Persona): 52

2-2-2-كهن الگوي خود (Self): 52

2-2-3-كهن الگوي سايه (Shadow):‌ 53

2-2-4-كهن الگوي آنيما و آنيموس (Anima and Animus): 54

2-2-5-آنيما: 55

2-2-6-آنيما و شعر شاملو: 62

2-3-آنيما و مادر. 66

2-4- احساس كودكي در برابر آنيما 82

2-5- آنيما و عشق.. 89

2- 5-1- «آنيما و آيدا سروده‌ها» 102

2-6- دروني بودن آنيما 113

2-7- آنيما و حيات‌بخشي و شعورآفريني و الهام‌بخشي.. 117

2-8- يكي بودن و يكي شدن با آنيما (فرآيند فرديت). 127

2 -8-1- آنيما و سفر به ناخودآگاه. 135

2-8-2- كهن الگوي پيرخرد و رسيدن به ناخودآگاه. 142

2-8-3- تولد دوباره. 151

2-9- جستجوي آنيما 157

2 –10- آنيما و جنسيت…. 166

2-11- آنيما و تجلي در اندام‌ها (دست، لب، چشم و . . . ). 169

2-12- آنيما و باروري… 178

2-13- آنيما و زمين‌ (خاك). 182

2-14- آنيما و آب… 192

2-14-1- دريا: 194

2-14-2- چشمه، رود، برکه. 203

2-14-3- باران.. 206

2-14-4- شبنم.. 209

2-15-1- درخت…. 212

2-15-2- باغ.. 220

2-16- آنيما و گل‌ها 228

2-17- آنيما و حيوانات… 233

2-18- آنيما و كوه و قله. 252

2-19- آنيما و فصول.. 257

2-20- آنيما و شب،‌ تاريكي، سايه. 260

2-21- آنيما و ماه (مهتاب). 277

2-22- آنيما و ستاره. 284

2-23- آنيما و آفتاب و خورشيد.. 287

2-24-آنيما و ابر و مه. 294

2-25- آنيما و آينه. 300

2-26- آنيما و شهر و وطن مألوف…. 306

2-27- آنيما و خانه. 314

2-28- آنيما و بهشت…. 323

2-29- آنيما و چاه. 327

2-30- آنيما و روسپي.. 329

2-31- آنيما و گور. 335

2-32- آنيما و قصه‌هاي پريان / آنيما و ديو. 339

2-32-1- آنيما و قصه‌هاي پريان.. 339

2-32-2- آنيما و ديو. 345

2-33- آنيما و اعداد. 347

2-33-1- عدد سه: 347

2-33-2- عدد هفت: 349

2-33-3- عدد چهار: 351

2-34- آنيما و رقص….. 353

2-35- آنيما و نام. 356

2-36- آنيما و خداگونگي و پيامبر گونگي.. 361

2-37- آنيما و ازليت…. 366

2-38- آنيما و يكتا بودن.. 368

2-39- آنيما و تقدير. 371

2-40- آنيما،‌ سرگشتگي و عصبانيت…. 375

2-41- عدم وجود آنيما = عدم و نيستي.. 383

فصل سوم. نتیجه‌گیری

3- 1- نتيجه‌گيري… 389

كتاب‌نامه  393

چكيده

كهن الگوها مفاهيمي مشترك هستند كه از گذشته‌هاي دور، از اجداد بشر،‌ نسل به نسل منتقل شده‌اند و در ژرفاي ضمير ناخودآگاه، جاي گرفته‌اند. مهم‌ترين كهن الگوها از نظر روان پزشك بزرگ سويسي، كارل گوستاو يونگ، عبارتند از: سايه،‌ پرسونا،‌ خود، آنيما و آنيموس.

اين صور مثالي براي رسيدن به مرزهاي خودآگاهي در نمادهاي گوناگون طبيعي جلوه‌گر شده‌اند و در آثار هنرمندان نمود پيدا كرده‌اند. آنيما از مهم‌ترين كهن‌الگوهاي يونگ است كه به روان زنانه‌ي مرد اشاره دارد.

آنيما مي‌تواند در عناصر مختلف طبيعت ظهور نمايد و با اثربخشي بر اعمال، رفتار، ذهن و زبان هنرمند، آثار وي را تحت تأثير خود قرار دهد.

در پايان‌نامه حاضر، تلاش شده است كه اين كهن‌الگو در اشعار بزرگ شاعر معاصر ايران، ‌احمد شاملو بازنگري شود و موارد تأثيرگذاري آنيما بر افكار و سروده‌هاي شاملو،‌ مورد بررسي قرار گيرد.

مقدمه

رويكرد نقد اسطوره‌اي و كهن الگويي آثار ادبي از فرايندهاي مدرن نقد ادبي است. بي‌شك شناخت اين مقوله‌ها در سايه‌ي علم روان‌شناسي امكان‌پذير مي‌گردد و در پرتو اين شناخت، پيوند علم روان‌شناسي و ادبيات شكل مي‌گيرد.

كهن الگوها از پيچيده‌ترين مسايل روان‌شناختی مي‌باشند كه كارل گوستاو يونگ، روان پزشك شهير سويسي، آن‌ها‌ را بررسي كرده است. «اين كهن‌الگوها به دليل اين كه ريشه‌اي چندين ميليون ساله دارند، مفاهيمي‌ جهاني‌اند» (شايگان‌فر، 1380، ص: 138).

مهم‌ترين كهن الگوهاي يونگي عبارتند از: سايه،‌ پرسونا، خود، آنيما و آنيموس (ر. ك. شميسا، 1383، ص: 25).

آنيما از مهم‌ترين مفاهيم كهن الگويي است. به عقيده‌ي يونگ آنيما (روان زنانه)، «تجسم تمام تمايلات رواني زنانه در روح مرد است، مانند احساسات و حالات عاطفي مبهم، قابليت عشق شخصي، احساس خوشايند نسبت به طبيعت و رابطه‌ي او با ضمير‌ ناخودآگاه» (يونگ، 1359، ص: 280).

به نظر مي‌رسد آثار ادبي و هنري،‌ بستر بسيار مناسبي براي تجلي آركي تايپ‌ها‌ست و هنرمند براي ايجاد يك اثر ماندگار، بيشتر از ناخودآگاه خود الهام مي‌گيرد و از آن جا كه جايـگاه آنيما در ناخودآگـاه است، مي‌توان تأثير اين كهن‌الگوي مهم را بر آثار ادبي يا هنري ارزشمند مشاهده كرد.

پديدآورندگان اين آثار با پيوند با لايه‌هاي ناخودآگاه، با گذشته و آينده‌ي خود ارتباط برقرار مي‌كنند. به اعتقاد يونگ: «راز آفرينش و فعاليت هنر عبارت از غوطه ور شدن دوباره در حالت آغازين روح است؛ زيرا از اين پس و در اين سطح نه فرد،‌ بلكه گروه است كه پاسخگوي خواسته‌هاي واقعيت مي‌شود. منظور ديگر از خوشبختي‌ها و بدبختي‌هاي موجودي تنها نيست، بل منظور از زندگي يك ملت است. به اين سبب شاهكار هنري و ادبي در اوج عينيت و غير شخصي بودن، چيزي را در اعماق وجودمان به ارتعاش درمي‌آورد» (يونگ،‌ 1379،‌ ص: 241).

از ديدگاه يونگ، «هنرمند، انسان است اما در معنايي والاتر، او يك انسان نوعي (Collective man) است» (شميسا، 1383، ص: 26).

با بررسي و مطالعه‌ي اشعار احمد شاملو مي‌توان به اين نتيجه‌ي احتمالي رسيد كه آنيماي درون شاعر از طريق برخي از اشعار وي، خود را در قالب سمبل‌ها‌ي طبيعي مانند كوه، دريا، درخت، زمين، شب، ماه، حيوانات،‌ ستاره،‌ آفتاب‌ و . . . و مفاهيمي ‌از قبيل تقدير، باروري،‌ فرديت، مادر و به ويژه عشق نشان داده است. شاملو پس از پشت سر گذاشتن دو تجربه‌ي ناموفق در ازدواج،‌ با آيدا آشنا مي‌شود و ازدواج با آيدا و وجود او در زندگي شاعر، الهام‌بخش بسياري از اشعار و به خصوص اشعار عاشقانه‌ي شاملوست و تأثير زيادي در تحول زندگي شاعر دارد.

به نظر يونگ «مي‌توان معشوق و يا هر زن داراي اهميت در زندگي مرد را، تجسم انساني آنيما و نمادي از آنيما دانست» (گورين، 1370، ص: 197). بر اين اساس، گويي آيدا، تبلور انساني آنيماي شاملوست كه در بسياري از سروده‌ها‌ي شاعر تجلي يافته است.

در رساله‌ي حاضر، كوشش شده است كه آنيما و تأثير آن بر ذهن شاملو از جنبه‌ها‌ي گوناگون و در قالب مفاهيم و سمبل‌ها‌ي مختلف، مورد بررسي قرار گيرد.