شعر دوره بازگشت (بررسی شعر دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه)
محمد شمس لنگرودی
«شعر دورۀ بازگشت» که به «مکتب بازگشت» شهرت دارد به قول نیما یوشیج محصول «عجز تاریخی» در دوره‌ای از فرهنگ و هنر ایران بود که از زوال صفویه تا بر آمدن مشروطیت را در بر می‌گیرد. در کتاب‌های متعدد تاریخی از این دوره سخن به فراوانی رفته است. یکی از تفاوت‌های عمدۀ کتاب حاضر با سایر نوشته‌ها، چگونگی شکل گیری شعر دورۀ بازگشت است. طی سه دوره- افشاریه، زندیه و قاجاریه – در این کتاب است. دورۀ بازگشت دوره‌ای بود که به قول ادوارد بروان از آرتور رمبو قاآنی را به ما تحویل داده است.
حزب سوسیالیست و انتقال حکومت از قاجار به پهلوی
سید کمال الدین طباطبایی
یکی از جریانات مهم که در ایجاد نظام مشروطه شرکت داشت، جریان سوسیال دموکراسی بود. این جریان که ملهم از تحولات اروپا به خصوص روسیه بود، خواستار اصلاح کلیۀ ارکان جامعه مطابق الگوی سوسیالیستی گردید. این جریان، مدتی پیش از پیروزی انقلاب مشروطه، بیشتر از طریق روشنفکران ایرانی حاضر در باکو، در میان اصلاحگران و انقلابیان ایرانی رسوخ یافت و اهداف و خواسته های آن پس از سرنگونی استبداد صغیر، عمدتاً به وسیلۀ کسانی که حزب دموکرات را تشکیل دادند، پیگیری شد.
خواجۀ تاجدار
ژان گور
ذبیح الله منصوری
«خواجۀ تاجدار» یک روایت داستانی جذاب از رخدادهای تاریخی ایران در برهه‌ای حساس است. برشی داستان گونه از رخدادهای تاریخی ایران از زمان مرگ نادرشاه افشار تا پایان حیات آقا محمد خان قاجار.
حکایت قصر
حکایت قصر
محمدجواد مرادی‌نیا
انتشارات نگاه
“حکایت قصر” یک روایت دراز دامن است از یک بنا؛ قصری که در عصر قاجار تفرجگاهِ شکارِ شاهان بود و در زمان رضاخان زندان مخوف شهر شد.عجیب که تا پایان، نامش قصر ماند.
پشت دیوارهای این قصر، هزاران آزاده و صاحب اندیشه به بند کشیده شدند؛ هتک حرمت شدند؛ شکنجه و آزار دیدند؛آزاد شدند. اما قصر، زندان ماند؛ حتی تا سالیان سال پس از انقلاب. امروزه روز اما این بنا تغییر کاربری یافته، باغ موزه‌ای شده که مردم برای تفریح یا مرور تاریخ به تماشایش می‌روند.
“حکایت قصر” حکایت این بنا و زندانیان سیاسی آن در پنج دهه حکومت پهلوی است.
ديوان پروين اعتصامى
پروین اعتصامی
عمر پروين، بسيار كوتاه بود. در مورد مرگش با آنكه گفته شده بر اثر بيمارى، زندگى را بدرود گفته است اما بسيارى برآنند و يا مى‌خواهند بر آن باشند كه او توسط مزدوران رضا شاهى به قتل رسيده است. اگر واقعيت امر، حتى چنين باشد، نشان دهنده‌ى آن است كه مردم، نمى‌توانند مرگ يك هنرمند شايسته و مردم دوست را در يك جامعه‌ى زير سلطه‌ى وحشت و رُعب، به طور طبيعى باور كنند، آنهم درست در 35 سالگى. در چنين شرايطى، هميشه عناصرى از بدگمانى، روبه‌رشد مى‌گذارد و شرايط را براى گسترش شايعه‌ها، آماده مى‌سازد.
شعر پروين تلخ و متين و زمينى است. تلخى پديده‌هاى زندگى اجتماعى انسان، دردها و ناكامى‌ها، در آن بازتابى روشن دارد. در شعر او، خبر از توفان‌هاى بزرگ روحى او، و يا احساسات برانگيخته و گرم و خصوصى يك زن نيست. زنى كه سعى كرده تا آنجا كه ممكن است، خويشتنِ خويش را در پشت واژه‌ها و آفريده‌هاى كلامى خود، پنهان سازد. شعر او مجموعه‌اى است از توصيف‌ها، تشويق‌ها، اندرزها و نشان دادنِ سمت و سوى ذهنى خود به نفع مردم محروم. شعر او در بيشترين عرصه‌ها، چنان كلّى است كه مى‌تواند چند و چندين سده ميان يك مرجع دگرگون شده در زمان و توصيف شده در شعر او فاصله باشد و در عين حال، شمول خويش را همچنان حفظ كند. عناصر مطرح شده در شعر پروين، در قيد زمان‌هاى كوتاه و يا مرزهاى محدود جغرافيايى نيستند. اگرچه رنگ ملى و اين سرزمينى خويش را، كاملا حفظ كرده‌اند. او اگرچه تصاوير دردبارى از زندگى انسانهاى محروم بدست مى‌دهد، امّا واژه‌ها آتشگون و خشماگين نيستند. حتى آنگاه كه خسم انسانى شاعر، عليه نظام غير عادلانه‌اى حاكم برانگيخته مى‌شود، از نظر مضمون، خشمى است خردمندانه. تولد او ـ 1285 هجرى خورشيدى ـ همزمان است با انقلاب مشروطيّت و دوران نوجوانيش مصادف مى‌شود با تغيير رژيم از قاجار به پهلوى و نيز حوادث ديگرى كه برآمد مستقيم تغيير حاكميّت سياسى در ايران بود.
هزار و یک شب
عبداللطيف طسوجي
هزار و یکشب که ترجمان آن توسط عبداللطیف طسوجی و به خواستۀ بهمن میرزا فرزند عباس میرزا در روزگار محمدشاه قاجار به انجام رسیده است. از امهات کتب در سرآغاز نهضت ترجمه در زبان فارسی است. نثر روان و شیوای آن همراه با انتخاب و ذوق‌ورزی‌های سروش اصفهانی در گزینش و سرایش اشعار پارسی به‌جای ترجمۀ عربی آنها، این اثر را تبدیل به کتابی یگانه و ماندگار کرده است. هزار و یکشب از قرن شانزدهم در اروپا شناخته و ترجمه و تفسیرهایی بر آن انتشار یافت، ترجمۀ فارسی آن از چاپ عربی کتاب در قاهره صورت گرفته است، تردید نیست که این اثر نیز در گذر از سده‌ها و سالیان و مهاجرت از زبانی به زبانی دیگر دچار دگرگونی و تغییرات فراوان شده و افتادگی‌ها و افزودگی‌های بسیاری در آن راه پیدا کرده است و کار تحقیقی بسیاری لازم است تا اصل آن به زبان سانسکریت احیاء شود. از دوران ترجمۀ این اثر تاکنون چاپ‌های زیادی از آن در ایران و دیگر کشورها صورت گرفته، اما با تأسف تاکنون چاپی منقح در اختیار علاقمندان نبوده است. مهمترین چاپ‌های آن عبارتند از:
- هزار و یکشب، 1261 قمری، تبریز، رحلی، خط نسخ، سنگی، دو جلد، جلد نخست 402 ص، جلد دوم 382 ص، اندازۀ متن 15*5/25 سانتی‌متر، مقدار خطوط متن در هر صفحه: 34 خط.
حاشیه‌دار، نوشته‌ها یکنواخت، در پی هم، بدون نقطه سر سطر، بدون تصویر.
این کتاب نخستین چاپ هزار و یکشب در ایران است و نشان می‌دهد که ترجمۀ آن باید بیش از تاریخ یادشده به انجام رسیده باشد، زیرا چاپ چنین اثری و خطاطی آن قطعاً کمتر از یک‌دو سالی زمان نمی‌برده است. در پشت جلد نخستین چاپ فارسی هزار و یکشب چنین آمده است:
… تا اینکه در سال 1261 هجری که مجلدات عدیدۀ کتاب در دارالسلطنه‌ی تبریز به سعی و اهتمام میزرا علی خوشنویس در زمان سلطنت محمدشاه قاجار (1264-1250 هجری) در دارالطبایع به طبع رسید.
- هزار و یکشب، 1272 قمری، طهران، رحلی، خط نستعلیق، سنگی، 41 سطر در هر صفحه.
در آغاز جلد دوم آن آمده است: اتمام جلد اول من کتاب الف‌لیله، شروع، فی جلد الثانی، اللهم انی اسئلک التوفیق فی اتمام هذه النسخه الشریفه من دارالخلافه طهران، در کارخانۀ عالیشأن عزت‌نشان آقا محمدرضای همدانی به سعی و اهتمام الاستاد فی الصنا آخوند ملاحسین التبریزی، فی سنۀ 1272 ]قمری[
این چاپ در هر جلد دو سرلوحۀ زیبا دارد که در پائین سرلوحه‌ی اول: هذا مجلد الثانی من کتاب الف‌لیله و لیله در کنار آن با قلم ریزتر چنین نوشته شده: «به تعجیل قلمی شد، رقم میرزا رضا تبریزی» 1272.
در پائین سرلوحۀ دوم جلد دوم، «عمل میرزا علی قلی خویی» ثبت شده است.
کتاب 51 تصویر دارد که 14 تای آن امضاءدار است، دکتر جهانگیر کازرونی به‌درستی این متن را که توسط استاد جواد صفی‌نژاد معرفی شده دارای نقص دانسته‌اند، متن اصلی کتاب 67 تصویر دارد.
14 نقاشی آن به ترتیب کار: 1 تصویر، میرزا علی‌قلی خویی، شبانه 352؛ 8 تصویر کار میرزا رضا تبریزی، ساکن تبریز، فرزند محمدعلی خان آشتیانی؛ 5 تصویر کار میرزا حسن فرزند آقا سید نقاش، ساکن تبریز که از تربیت‌یافتگان شاهزاده ملک قاسم میرزاست (ذیل نقاشی شبانه 964).
در آخرین صفحه کتاب آمده: «هذه الکتاب اقل الخلیفه الراجی محمدعلی بن مرحوم مغفور عبدالله بیک جراح‌باشی طهرانی فی سنه 1272 والسلام، در پشت این صفحه اشعاری آمده که در کنار آخرین بیت آن نوشته شده: «به استادی محمدقلی طهرانی به اتمام رسید، 1272».
- هزار و یکشب مشهور به چاپ شاهزاده، 1275 قمری، طهران، رحلی، خط نستعلیق، سنگی، اندازۀ متن 1730 سانتی‌متر، خطوط متن در هر سرصفحه: 41 خط، مصور، 41 تصویر، بدون شماره صفحه.
این چاپ سه لوحه زیبای تزیین شده‌ی اسلیمی و 41 تصویر دارد که 22 تای آن در جلد اول و 19 تصویر در جلد دوم ترسیم شده است، تصاویر سیاه‌قلم، در برخی نسخه‌ها با دست رنگ شده‌اند.
نقاشِ تصاویر آقا میرزا سید حسن موسوی اصفهانی که زیر چهار نقاشی چنین امضاء کرده است:
- شبانه 153، رقم میرزا حسن اصفهانی، مجلس شمس‌النهار با علی بن کازر، سیاه و سفید.
- شبانه 246، عمل آقا میرزا حسن، ملاقات نمودن قمرالزمان با ملک تیمور.
- شبانه 729، رقم میرزا سید حسن الموسوی، به قصد رفتن دختر و صیاد، به دام انداختن مرغ را.
- شبانه 991، رقم میرزا حسن اصفهانی، مجلس خلیفه که دختر خود را به شخص بازرگان می‌دهد.
در آخرین صفحۀ کتاب نیز چنین آمده: به سعی و اهتمام عالی‌شأنان، رفیع‌مکانان عزت و سعادت‌نشانان آقا محمد رضا تاجر کاشانی خلف مرحمت و غفران‌پناه آقا عبدالباقی تاجر کاشانی و آقای علی‌نقی تاجر کاشانی خلف مرحمت و غفران‌پناه خیرالحاج حاجی محمد ابراهیم تاجر کاشانی الشهیر به مهره‌کش در دارالخلافه طهران صورت انطباع پذیرفت.
همین مطلب در آخرین صفحۀ جلد اول نیز آمده است.
قد فرغ من تسوید عشر الجزو الاخر محمدجعفر گلپایگانی فی سنه 1275 ]قمری[
- الف و لیل؛ 1293 قمری، رحلی، نستعلیق، تحریر شده در دو جلد، جلد اول سرلوحه دارد. 285 صفحه که به شبانۀ 525 ختم می‌شود که در پایان آن آمده:¹ªU ، حرّره فرج‌الله تفرشی، روزنامه‌نویس سنۀ 1289. جلد دوم دارای سرلوح، شماره‌گذاری صفحات از 1 شروع و به صفحۀ 334 پایان می‌یابد، مجموع صفحات کتاب 519 صفحه در پایان آن آمده: تحت‌الکتاب بعون الملک الوهاب علی ید الحقیر محرر علی غفر و توبه 1293 ]قمری[ نقاشی‌های کتاب سیاه‌قلم است، در نقاشی شبانه‌ی 353 امضاء میرزا نصرالله و شبانۀ هیجدهم: عمل عبدالحسین خوانساری و شبانۀ نودم: عمل عبدالحسین آمده است.
سرگذشت حاجی بابای اصفهانی
جیمز موریه
ترجمه میرزا حبیب اصفهانی
موید الاسلام درباره ی این کتاب چنین گفته است : « حاجی بابا بهترین رمان هایی است که در سال 1823 میلادی به قلم مستر موریه ( یکی از ادبای فاضل انگلستان که به سمت منشی گری اولین سفارت دولت انگلیس در عهد سلطنت خاقان مغفور فتح علی شاه قاجار به ایران آمده بود) نوشته شده، الحق در این رساله عکس مجموعه اخلاق و آداب و عادات ایرانیان را به نیکوترین اسلوبی رسم نموده است»
امیر کبیر
عباس اقبال آشتیانی
آنگاه كه چشمان محمدشاه قاجار، بسته شد بر اين جهان و يكى از بى‌كفايت‌ترين شاهان قاجارى رخت به ديگر سراى كشيد «ناصرالدين ميرزا» پسر شانزده ساله او كه سمت ولايتعهدى داشت در تبريز روزگار مى‌گذرانيد. پس از مرگ محمدشاه، بيشتر رجال قاجارى و درباريان كه از «ميرزا آقاسى» دل خوشى نداشتند و همچون گرگى در انتظار فرو غلتيدن او بودند تا به پاره كردنش قيام كنند از دستورات او سرپيچى كرده و چوب لاى چرخ امورات گذاشتند تا حاجى بركنار گردد.
ميرزا آقاسى كه به نيكى واقف بود از پس اين همه دشمن و دسيسه‌گر برنمى‌آيد به آستانه حضرت عبدالعظيم رفت و بست نشست و جان ناقابل خويش را از پس آمدن ناصرالدين ميرزا به تهران رهانيد و به كربلا رفت.
منشات قائم مقام فراهانى
ابوالقاسم بن عیسی قائم مقام
به کوشش بدرالدین یغمایی
يك اديب كامل در سياستمدارى، كمتر اتفاق مى افتد بتواند احكام خود را با كلمات زيبا و جمله هاى ادبى و سجع و قرينه و شواهد نثرى و نظمى زينت ندهد، خاصه در زمان هاى گذشته كه ساده نويسى را دليل بىفضلى مىگرفته اند و هر كس مشكلتر مى نوشت بافضل تر شمرده مى شد در حالی که منشآت میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی بی گمان یکی از شاهکارهای نثر فارسی است و با این قائم مقام پیش از همه مرد سیاست و عمل است و نویسندگی او نیز به ایجاب ضرورت کار بوده، نه از راه تفنن و هنر نمائی و او نوشته های خود را غالباً سرسری و با عجله انشاء می کرده و قلم می زده است با این همه، نوشته های ی از ذوق و حسن و سلیقه مایه وافر دارد و از دو نظر حائز کمال و اهمیت اعتبار است : الف- ارزش ادبی منشآت : قائم مقام به مقدار زیادی از عبارات متکلف و متصنع و مضامین پیچیده و تشبهات بارد و نابه جا کاسته و تا اندازه ای انشای خود را، به ویژه در مراسلات خصوصی به سادگی و گفتار طبیعی نزدیک ساخته است… ب- اهمیت تاریخی منشآت: درباره اهمیت تاریخی منشآت می توان گفت ائینه تمام نمائی است که حقایق اوضاع اوایل عهد قاجار را بی کم و کاست و عاری از حب و بغض و تزویر و ریا و خویشتن داری منعکس می نماید، …